مقدمە
رقابت میان ایران و عربستان سعودی، یک رقابت دیرینە و تاریخی در منطقە خاورمیانە است. این رقابت همیشە خود را تقریبا در همە عرصەها از جملە عرصە نظامی و نفتی در تاریخ مدرن نشان دادە، و با ظهور جمهوری اسلامی نیز عنصر مذهبی بدان اضافە شد. بدین ترتیب آرایش دو نیروی مقابل، عمدتا از یک ژست ناسیونالیستی (عربی یا ایرانی) بە یک ژست سنی ـ شیعی تغییر یافت. چنین ژست نوینی، باخود عواقبی را بهمراە آوردە کە در نوع خود بی نظیرند. از جملە این عواقب، تشدید رقابتها در آن چنان سطحی ست کە رقابت دیرینە را گاه بە دشمنی فرارویاندە است.
وضعیت کنونی
در ماههای اخیر در ادامە جنگهای نیابتی میان این دو کشور در منطقە خاورمیانە (در سوریە، عراق و یمن)، شاهد یک سری رویداد و تحولات شگرف در رابطە میان این دو دولت مهم بودیم: حملە تندروهای نظام جمهوری اسلامی بە سفارت عربستان در تهران، حمایت علنی مقامات عربستانی از سازمان مجاهدین، توقف اعزام حاجیان ایرانی بە مکە (حج واجب)، و بویژە سخنان تند و بدون سابقە خامنەای رهبر نظام درخصوص دولت عربستان، وضعیت را بسیار پیچیدەتر و خطرناک تر از آن کرد کە قابل تصور بود. در شرایطی کە انتظار آن می رفت با در دست گرفتن قدرت دولتی توسط میانەروها در ایران، ما شاهد عروج روابط میان این دو کشور مهم منطقە باشیم، اما وضعیت بمراتب بدتر شدە است. واقعیت این است کە چنین تحولات و حوادثی با توجە بە جاری بودن جنگ نیابتی میان این دو قدرت در منطقە، خودبخود می توانند بمنزلە تمهیدات یک جنگ رودررو و غیر قابل پیش بینی میان این دو کشور در خاورمیانە باشند. نفرت پراکنی از طریق واژگان مذهبی، از جملە آن عواملی هستند کە می توانند ضریب خطر را بشدت بالا ببرند. بویژە آنکە نیروهای نظامی ـ ایدەئولوژی ای در عرصە قدرت این کشورها وجود دارند کە نقش مهمی در تعیین سیاستها ایفا می کنند.
عصبانیت ایران
آنچە در این روند قابل ملاحظە بود، شدیدتر بودن حملات لفظی طرف ایرانی نسبت بە طرف عربستانی بود. در حالیکە خامنەای نیز وارد گود مناقشات شد و حـملات لفظی را بە اوج رسانید، اما طرف عربستانی خویشتن دارتر بود و بیشتر از طریق شخصیتهای مذهبی خود از جملە مفتی اعظم بە مقابلە برخاست، و شاید علت این خویشتنن داری را باید عمدتا در امکانات بهتر سیاسی و اقتصادی طرف عربستانی در مصاف با ایران جست. اینکە از لحاظ نفوذ بر بازار نفت از وضعیت بهتری برخوردار است و نیز طیف وسیعتری از کشورهای اسلامی را پیرامون خود دارد. امری کە بدان، بویژە در عرصە منطقەای وجاهت بیشتری می بخشد.
اما اعتماد بە نفس ظاهری عربستان در مناقشات لفظی، دال بر وضعیت مناسب این کشور هم نیست. اگرچە پیشروی نیروهای حوثی در یمن متوقف شدە، جنبش شیعیان معترض بە دولت بحرین، سرکوب شدە و کماکان نیروهای نزدیک بە این کشور در سوریە نقش مهمی را در جنگ داخلی این کشور ایفا می کنند، اما هزینەهای بالای جنگ و سیر عروجی تشنج در منطقە، شرایط مناسبی را در کل برای این کشور هم رقم نمی زند.
بارقەهای امید
اما آیا امیدی بە توقف و یا تخفیف جو تشنج میان ایران و عربستان وجود دارد؟ در جواب این سئوال می توان گفت کە علیرغم وضع موجود، اخیرا سە رویداد مهم اتفاق افتادند کە بارقەهای امید را در جهت حل مناقشە و یا تخفیف شدت آن در دلها زندە کردند، مورد اول، سخنان روحانی بود در نقد حملە تندروها بە سفارت عربستان در تهران، مورد دوم، اعلام اینکە مفتی اعظم عربستان امسال بعد از سی و پنج سال برای اولین بار خطبە روز عرفە را در جریان مراسم حج امسال نمی خواند، و مورد سوم، موافقت روسیە و آمریکا بود برای شروع یک آتش بس در منازعە خونین سوریە.
مورد اول، یک حرکت سیاسی مسالمت آمیز بود از طرف دولت میانەروها در ایران برای جلوگیری از تشدید اوضاع. اگرچە بیت رهبری و سپاە نقش اساسی و مهمی در تعیین سیاستهای خارجی دارند، اما نمی توان تاثیرات مشخص مواضع دولت را نیز بی تاثیر دانست. مورد دوم، یک تصمیم سیاسی بود از طرف مقامات عربستان، آن هم در جهت جلوگیری از تشدید وخامت اوضاع، و سومی یک فاکتور منطقەای (بە شیوە اتفاقی همزمان) در جهت پایان دادن بە یک جنگ منطقەای ویرانگر و از این طریق تاثیرگذاری بر عادی شدن روابط میان کشورهای رقیب و متخاصم منطقە. اگرچە تاکنون عربستان سعودی در مورد توافق روسیە و آمریکا اعلام موضع گیری نکردە است، اما فروکش کردن نسبی جنگ در سوریە و شروع روندهای سیاسی، می تواند تاثیرات مثبتی بر مواضع ایران و عربستان در قبال یکدیگر داشتە باشد. ١
نتیجە
نهایتا اینکە با خروج نسبی آمریکا از منطقە و اینکە خاورمیانە دیگر آن جایگاە اول را در اولویتهای جهانی برای ایالات متحدە ندارد، خاورمیانە وارد تشنجات بیشتری شدە است. عروج بیش از پیش قدرتهای منطقەای، شدت گیری جنگهای نیابتی و سهم خواهی بیشتر، نشان می دهد کە در عدم حضور یک ابرقدرت جهانی، چقدر وضعیت خاورمیانە از لحاظ تنظیم مناسبات قدرت و سیاست، شکنندە و خطرناک است. البتە این بە معنای رویای بازگشت بە وضعیت پیشین نیست، بلکە بدان معناست کە قدرتهای منطقەای باید بر مبنای عقل سلیم حرکت کنند، و پیشبرد منافع را نە از طریق جنگ و تشنج، بلکە از طریق سیاست و دیپلماسی بە پیش ببرند.
واقعیت این است کە ادامە وضعیت کنونی و تشدید بیشتر وخامت میان ایران و عربستان، می تواند خاورمیانە را با خطر برافروختن جنگهای جدید مواجە کند. از جنگ احتمالی بپرهیزید!
زیرنویس:
١ـ در صورت پیشبرد روند کنونی در سوریە کە در طی آن دولت سوریە و متحدانش برتری نسبی یافتەاند، همراهی آمریکا با روسیە و فاصلەگرفتن معنی دار ترکیە از کشورهای سنی عربی، چنین بە نظر می رسد کە بازندە اصلی در این مرحلە دولت عربستان است، اما این بە معنی شکست عربستان در کل منطقە نیست، زیرا کە هنوز کارتهای مهمی در بازی قدرت در اختیار دارد. همچنین نە تنها هنوز بحران سوریە پایان نیافتە، بلکە در روندهای سیاسی احتمالی پیش رو، دولت عربستان هنوز از امکان مانورهای معین برخوردار است.
