فدرالیسم پیش از پلورالیسم

حمیدرضا جلایى پور از آن روزى که جامعه و توس منتشر شد موضوع قومیت ها در ایران و مخصوصاً بررسى وضعیت قوم کرد در ایران را نیز در دستور کار خود قرار داد تا نشان دهد که مطبوعات پس از دوم خرداد بى توجه به این داستان نیستند. اما این تمام ماجرا نبود. چه آنکه با شروع نوشتار هایى در این خصوص، آزردگى این قوم ایرانى نیز آ غاز شد. جلایى پور به تازگى نیز در سمینارى که به بررسى قومیت ها در ایران اختصاص داشت، سخنانى را مطرح کرد که انتشار آن در روزنامه شرق با انتقاد مجدد قوم کرد همراه شد. شرق ضمن احترام به تمام اقوام ایرانى، در ادامه گوشه هایى از نقد هایى که بر سخنان جلایى پور وارد شد و به تحریریه ارسال شد را منتشر مى کند تا باب گفت وگو در این زمینه بسته نماند.

هراس از آینده
دکتر عرفان قانعى فرد که جواب خود را بر سخنان جلایى پور از اوکلاهاما براى شرق فرستاده است و دو بار در ایران و برلین نیز با جلایى پور در این خصوص گفت وگو کرده است سخنان خود را با نقد ادعاى تجزیه طلبى کرد ها آغاز مى کند و مى نویسد: «در واقع هیچ سند مکتوبى مبنى بر این قضیه در آرشیو کرد ها وجود ندارد و بیشتر اظهارات در این مورد آمیخته به تعصب است. کرد ها که از قدیمى تر هاى فرهنگ و جامعه ایران هستند بنا بر کدام سند محکمه پسند، خود را از ایران، فرهنگ و تمدن ایرانى مجزا دانسته اند، در حالى که خود جزء سازندگان خلاق این فرهنگ و تمدن هستند؟ از سال ۱۳۲۴ دوران قاضى محمد تا سال ۱۳۵۴، کرد ها فقط در آرزوى ترویج و توسعه زبان و هنر و مذهب خود بودند، اما حکومت پهلوى عرصه را براى ابراز وجود آنها مهیا نساخت.کرد ها مى خواستند به زبان خود بنویسند و بخوانند، اما آیا نوشتن و خواندن به زبان مادرى به معنى تجزیه طلبى است؟»

قانعى فرد در ادامه مقاله خود در تایید سخنانش از جلایى پور مى خواهد که انتخابات شوراى شهر سنندج را به یاد بیاورد و مى نویسد: «بنابر تایید اکثر مقامات دولت مرکزى در آن دوران _ از جمله دکتر ابراهیم یزدى _ انتخاباتى آزاد و دموکراتیک و بدون تقلب و بدون جنجال و صدور لیست و… برگزار شد و انتخابات، انتخاب شونده و انتخاب کننده، هر سه، آزاد بودند و این اولین نشانه همراهى مردم کرد بود. او سپس واژه «درگیرى مستمر» را در سخنان جلایى پور مورد اشاره قرار مى دهد و مى نویسد: «مدام از این واژه استفاده مى کنید، اما به همه حوادث که منجر به درگیرى شد دقت نمى کنید. «ایجاد درگیرى» با «استمرار درگیرى» خود دو مقوله جداگانه است. جلایى پور در سخنان خود گفته بود که به نظر من تجربه کردستان در سال هاى مذکور در قالب یک «جنبش اجتماعى کردى» ظهور کرد و شکست خورد و حالا این نویسنده در برابر ادعاى جلایى پور مى نویسد: «جامعه شناس ارجمند، در کدام کتاب جامعه شناسى اشاره شده است که جنبش و حرکت اجتماعى و مردمى با ظهور خود، شکست مى خورد؟هیچ گاه جنبش اجتماعى و مردمى جامعه را نمى توان از بین برد. مگر نمى گویید مثلاً «حرکت اصلاحات، جنبش مردمى جامعه ایران» است و مهار شدنى نیست، در داخل لایه هاست، حال جنبش اجتماعى کرد، چگونه شکست خورده است؟ حرکت روبه رشد توسعه فرهنگى و هنرى کردها و دیگر اقوام را آیا مى توان منحرف کرد و شکست خورده دانست؟»

در ادامه این مقاله آمده است: «جمهورى اسلامى ایران، خودگردانى و خوداختیارى مردم کرد را پذیرفت. که مثلاً رئیس آموزش و پرورش یا فرماندار، از میان افراد کرد باشد، حتى مرحوم فروهر، بازرگان و بنى صدر به کرد ها پیشنهاد دادند که از کلمه حساسیت برانگیز «خودمختارى» چشم پوشى کنند، اما در عمل مى توانند به خودگردانى دسترسى بیابند. بعد از ایجاد این تفاهم، ناگهان در نماز جمعه، مرحوم طالقانى کرد ها را تحریک شده نامید و به عبارتى هر چه سران مذهبى و سیاسى ایران تلاش کرده بودند، باطل شد.قانعى فرد در ادامه مطالب خود با تاکید بر این سخن جلایى پور که «حکومت کرد ها را به خاک عراق راند و آنها را فرسود و محبوس کرد» مى نویسد: اما هیچ گاه کردها در مذاکره و گفت وگو و جنبش اجتماعى و فعالیت خود دست به «ترور» نزدند. جداى از نبرد مسلحانه با احزاب کرد، هیچ سند کتبى و مشهود دال بر «تاکتیک چریکى و ترور مردم ایران و یا دولت جمهورى اسلامى» توسط کرد ها وجود ندارد.نویسنده سپس به نقد نگاه جلایى پور در مورد فدرالیسم مى پردازد و مى گوید: «فرموده اید تجربه فدرالیسم ادامه همان راهبرد خودمختارى خواهى آغاز انقلاب است که قبلاً به شکست انجامیده است، اما در سر کلاس حضرتعالى آموخته ام که لااقل تعریف فدرالیسم با خودمختارى متفاوت است.

پلورالیسم و تکثر گرایى، روحیه و رفتار خاصى را مى طلبد، وقتى که بستر لازم فراهم نباشد و هنوز اعتماد به وجود و حضور طرف مقابل وجود ندارد، چگونه مى توان غفلت از پلورالیسم را به تعبیر شما درمان کرد؟ آیا این برچسب شما، به خاطر نوعى هراس از آینده نیست؟ به هر حال باید مدار هاى بسته را گشود و با آغوش باز حرکت رو به رشد را پذیرا شد.»

فهم نادرست از جهانى شدن 
«حسام دست پیش» نیز در نقدى که بر سخنان جلایى پور نوشته، از عدم فهم درست و صحیح پلورالیسم در این سخنرانى یاد کرده و نوشته است: «معنایى که براى پلورالیسم به کار رفته فرض بر این قرار داده شده که با فدرالیسم در تناقض است، در حالى که فدرالیسم و پلورالیسم نه تنها ناقض یکدیگر نیستند بلکه به نوعى مکمل یکدیگر هستند. کسى که مبناى ذهنى خود را براساس فدرالیسم قرار مى دهد نمى تواند پلورالیسم را انکار کند و بالعکس. به زبان آوردن پلورالیسم یا فدرالیسم به معناى اعتقاد داشتن به بازیگران متعدد است نه یک بازیگر تنها. بر این اساس، چنان مى نمایاند که آقاى جلایى پور دچار نوعى تناقض شده اند.» نویسنده سپس به نقد نگاه جلایى پور تاثیر جهانى شدن بر قومیت ها مى پردازد و مى نویسد: «جهانى شدن براى قومیت ها فرصتى را ایجاد کرده که آنها همچون یک معجزه به آن مى نگرند و علاوه بر اینکه دستاورد هاى متفاوتى براى آنها در پى داشته منجر به نوعى فرهنگ سازى و انسجام بیشتر نیز شده است. جهانى شدن بانیان یکسان سازى و همگن سازى را دچار مخاطره کرده است. براى فهم بهتر این موضوع لازم است که به دستاورد کرد هاى ترکیه، تامیل هاى سرى لانکا، زاپاتاهاى مکزیک و دیگر جنبش هاى قومى اشاره کرد. جهانى شدن براى قومیت ها نه تنها یک خیال نیست، در این عصر انسان ها از این توانایى برخوردار گشته اند، که با همنوع خود در هر جاى جهان ارتباط برقرار کند.»

او سپس در بخش بعدى مقاله اش به نقد مصداق هایى مى پردازد که جلایى پور به نوعى بر آن تاکید داشته است یعنى وجود ناسیونالیسم کرد در مناطق سنى نشین، استفاده از کلمه ترور، خطاى راهبردى حزب دموکرات و کومله و مانع توسعه بودن مسئله کرد در ایران، مى نویسد: «محدود کردن جنبش ناسیونالیستى کرد به جغرافیایى خاص کمى بى انصافى است و ایشان بهتر بود که مبانى و سرچشمه ناسیونالیسم کرد را مورد کنکاش قرار مى دادند. زیرا ناسیونالیسم کردى اگرچه تا اندازه اى تحت تاثیر تحولات داخلى کشور هایى چون ایران، ترکیه، سوریه و عراق است، اما در عین حال نباید تاثیر تحولات مناطق کردنشین در کشور هاى دیگر را نادیده گرفت. ناسیونالیسم کرد در منطقه اى به نام خاورمیانه قرار گرفته که این منطقه یک sub سیستم از نظام بین الملل است و در کنار آن کردستان نیز خود sub سیستمى از خاورمیانه محسوب مى شود و تغییر و تحول در هر یک از اجزاى این سیستم منجر به این خواهد شد که دیگر اجزا نیز تحت تاثیر قرار گیرند. 

انکار کردن ناشیانه فدرالیسم از این زیر بناى فکرى نشات مى گیرد که آنها خود را در تحولات نظام بین الملل فاعل مى پندارند و دیگران را مفعول. در حالى که تحولات به وجود آمده در نظام بین الملل بعد از جنگ سرد و سرعت گرفتن پدیده اى به نام جهانى شدن منجر به آن شده که همانگونه که در دوران جنگ سرد ما در عرصه بین المللى فاعل محسوب نمى شدیم، در حال حاضر نیز به عنوان یک عامل مطرح نباشیم و صرفاً پذیراى وضعیت جدید باشیم.»

تلقین به خواننده
و حالا مقاله اى از رشید مظفرى سردشتى. او مدعى است که جلایى پور در سخنرانى خود حرکت مردم کردستان را در راستاى دشمنى محض و مطلق با جمهورى اسلامى قلمداد کرده و چنان به خواننده فهمانده است که مردم کردستان تحت لوا و پرچم حزب دموکرات کردستان از فرداى پیروزى انقلاب به خصومت و دشمنى با جمهورى اسلامى برخاسته و اگرچه در رحمت و کرامت و عزت جمهورى اسلامى به روى مردم کردستان باز بود اما آنها ضمن ناسپاسى به جمهورى و دهن کجى به اسلام، با ایجاد کمین و مین گذارى و جنگ مسلحانه تمام عیار توسط پیشمرگان حزب دموکرات و تشکیلات کومله ضربات سنگینى به جمهورى اسلامى وارد کردند که جبران ناپذیر است و خوب بود به جاى آن از فرمول (پلورالیسم) تکثرگرایى یا تعدد احزاب و سازمان هاى سیاسى کردى استفاده مى کردند و خودمختارى کردها پس از حداقل ۱۵۰ سال مبارزه به مشکلات اقتصادى و نبود امکانات رفاهى و نیز پاره فرهنگى برمى گردد و اگر رعایت پلورالیسم مى شد قطعاً مردم کردستان امروز در بهشت اقتصادى ایران زمین زندگى مى کردند و خطاى فاحش کردها دست بردن به اسلحه و قیام علیه جمهورى اسلامى است. وى نوشته: در اینجا خدمت آقاى جلایى پور عرض مى کنم که به فرض کردها اشتباه کردند و دست به اسلحه بردند ولى مگر در ایران کثیر المله فقط قوم کرد هست؟ بلوچ ها، ترکمن ها و آذربایجانى ها و خوزستانى ها و گیلان و مازندرانى ها که دست به اسلحه نبردند.

این فرد در ادامه جوابیه خود مى نویسد: «مگر نه اینکه امام فرمان به تشکیل هیات ویژه حسن نیت به سرپرستى شادروان داریوش فروهر همراه آقایان عزت الله سحابى و آقاى صباغیان داد و مگر نه اینکه آقاى مهندس بازرگان شخصاً به کردستان و آذربایجان غربى براى دلجویى آمد و آقاى زیبا کلام را به سمت فرماندار مهاباد تعیین کرد و پس از آقاى دکتر زیباکلام شماى ۲۰ ساله جاى او را گرفتید و هنوز حکم و فرمان تشکیل هیات ویژه حسن نیت به قوت خود باقى است و مهمترین فرمان امام فرمان ۲۶ آبان ۱۳۵۸ که باید حقوق مردم کرد داده شد و امام با پوزش از ملت کرد اذعان کرد که بدخواهان و ضدانقلاب نظر امام را نسبت به مردم شریف کردستان مشوب و مغشوش کرده است به بایگانى فراموشى سپرده شده است. کمى تامل و واقع بینى نه تنها براى شما بلکه براى تمام کسانى که چون شما مى اندیشند کمال مطلوب است.»

فدرالیسم سراب نیست
اسعد محمودى دیگر فردى است که به نقد سخنان جلایى پور پرداخته. تمام نقد این نویسنده بر جلایى پور به یک سخن او برمى گردد: «سراب فدرالیسم و غفلت از پلورالیسم» و بنابراین در پاسخ به ادعاى جلایى پور که معتقد بوده است، پلورالیسم مورد غفلت قرار گرفته و فدرالیسم در حالى که یک سراب است مدام مطرح مى شود، مى گوید: «حاکمیت هاى تک حزبى همگى از حضور اجتماعى عناصرى که جدایى و یا رهایى آن احتمال برود جلوگیرى مى کنند و به همین دلیل نیز در ایران، تسلط نهاد سیاسى بر نهاد اجتماعى شکل گیرى پلورالیسم حتى در ساحت فکرى نیز امرى غیرممکن است. 

اندیشه پلورالیسم در جامعه با آزادى گفتمان نهاد اجتماعى در برابر نهاد سیاسى شکل مى گیرد. در ایران نهاد اجتماعى مى بایست از سیطره نهاد سیاسى رهایى یابد تا بدین شکل ساختار معرفت شناختى و هستى شناختى تک تک افراد جامعه (همانند جلایى پور) از گرداب معرفت شناسى و هستى شناسى مرتبط با گفتمان نهاد سیاسى رهایى یابد. لذا پلورالیسم هرگاه در جامعه اى _ براى نمونه عراق بعث _ نتواند شکل گیرد _ حال چه در برابر آن موانع سیاسى باشد و چه اجتماعى _ فدرالیسم ضرورت پیدا مى کند. قابل توجه این که احزاب کردستان در هیچ کدام از کنگره هاى خویش به بحث فدرالیسم اشاره اى نداشته اند و ثانیاً فدرالیسم خود گام هایى است به سوى نوعى پلورالیسم سیاسى و دولتى. 

حضور اقوامى چون فارس، کرد، ترک، بلوچ، عرب و… در ایران احتیاج وافرى به یک ترکیب ساختارى پلورال دارد تا هر کدام از این اقوام نه به عنوان اکثریت _ زیرا در ایران اکثریت را ترک ها تشکیل مى دهند _ بلکه به عنوان یک هویت در آن به حیات خویش ادامه دهند، اما در نبود چنین زمینه اى شایسته نیست که یک امر ملموس چون فدرالیسم را با امرى اتوپیایى چون پلورالیسم تعویض نماییم.» نویسنده در ادامه مقاله خود به سینماى سیاسى پس از سال ۷۶ اشاره مى کند و از فیلم هایى همچون «تخته سیاه» و «زمانى براى مستى اسب ها» یاد مى کند و مى گوید: «این دوران همان دورانى است که جلایى پور آن را سرآغاز پلورالیسم خود مى پندارد. پلورالیسمى که تنها کارکرد آن سلب قدرت از اقوام و طبقات مجزا از مرکز و اعطاى آن به مرکزنشینان بوده است.»