روز یکشنبه ۱۳ تیر (۳ ژوئیه)، به مناسبت چهلمین سالگرد کشتار حمید اشرف و گروهی از مؤثرترین کادرها و رهبران سازمان چریکهای فدائی خلق ایران، به دست نیروهای ساواک شاه، سمینار یک روزه ای در کلن برپا شده بود.
سمینار نام “بررسی نونگاشته ها و نویافته ها پیرامون تاریخ جنبش فدائی، نگاه و جایگاه حمید اشرف در دوام سازمان چریک های فدائی خلق ایران” را بر خود داشت و از دو بخش تشکیل شده بود. در بخش نخست – با عنوان “نونگاشته ها و نویافته ها” – ۵ مطلب، و در بخش دوم – با عنوان “یادها و نگاه ها” – ۶ مطلب به سمینار ارائه شدند.
سمینار با یک نمایش اسلاید آغاز شد که به فشردگی حمید اشرف را در چندین عکس و تصویر از ایام کوهنوردی و شنای دانشجوئی تا “عروج” نشان می داد. سپس سخنرانان به ترتیب زیر به ایراد سخنرانی پرداختند.
نخستین سخنران سمینار آقای مجید کیانزاد، یار دیرینه حمید اشرف، بود. کیانزاد از سال ١٣٣٩ فعالیت سیاسی خود را آغاز کرد و از سال ١٣۴١ به بعد در ارتباط نزدیک با بیژن جزنی قرار گرفت. نامبرده همرزم حمید اشرف در تیم کوه بود. عنوان گفتار او “حمید اشرف از آغاز تا سیاهکل” بود. سخنران زندگی حمید اشرف را به ۴ دوره – دورۀ کودکی، دورۀ (نو)جوانی تا ساهکل و اختفا (از ۲ تا ۴۹ در گروه بیژن جزنی)، دوران مبارزۀ چریکی و اعتلاء، و دورۀ رهبری – تقسیم کرد و سخنان خود را به دو دورۀ نخست حیات او اختصاص داد: از کودکی و شرایط نشو و نمای او تا ۱۲ بهمن ۱۳۴۹، روزی که حمید زندگی مخفی را پیشه کرد.
دومین سخنران سمینار آقای انوش صالحی بود. صالحی داستان نویس و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران است. او تاکنون سه کتاب با عنوان های “راوی بهاران (سرگذشت کرامت دانشیان)”، “مصطفی شعاعیان و رومانتیسم انقلابی” و “اسم شب، سیاهکل (جنبش چریک های فدائی خلق از آغاز تا اسفند ١٣۴٩)” در حوزه تاریخ چپ ایران نوشته است. موضوع سخنان نامبرده “تاریخ نگاری جنبش فدائی و سهم حمید اشرف” و “معرفی حماسه سیاهکل، اثر حمید اشرف” بود. او با مکث بر سه نوشتۀ حمید – جمعنبدی ۱ ساله، جمعبندی ۳ ساله، و حماسۀ سیاهکل – ضمن برشمردن لغزشها و کاستیهای این آثار و انتشار ناقص جمعبندی ۳ ساله، جایگاه حمید اشرف را در ثبت تاریخ جنبش فدایی، به رغم انبوه دشواریهای سازمانی ای که داشت، ستود و در معرفی کتاب «حماسه سیاهکل»، شیوۀ روائی این کتاب، ترسیم غیرحماسی دشواریهای عملی و خِرد و ریز مبارزه، با دیدی واقعبین را از زمره برجستگی های کتاب عنوان کرد.
سخنران بعدی سمینار آقای سیاوش رنجبر بود. رنجبر استادیار تاریخ ایران در دانشگاه منچستر و دارای درجه دکترا در تاریخ ایران است. تخصص او ساختار حکومت در ایران معاصر و فعالیت های سیاسی در دوره های قبل از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و دوره اولیه جمهوری اسلامی است. موضوع گفتار او “اسناد بریتانیا و جنبش فدائی: گزارش یافته های تازه” و نیز معرفی آقای ویلیام ویلسون بود. نامبرده در بخش نخست سخنانش، روایت سفارت بریتانیا در ایران از سیاهکل را بر پایۀ اسناد انتشاریافتۀ وزارت امورخارجۀ بریتانیا به دست داد: روایتی با اشتباهات بسیار، از این دست که “مهاجمان سیاهکل بین ۱۱۰ تا ۱۳۰ نفر و مورد حمایت عراق بوده اند”، روایتی امنیتی با بی توجهی کامل به ابعاد سیاسی و ایدئولوژیک سیاهکل که از ترس سفارت به انتصاب این حرکت به بریتانیا نیز مبری نبوده است. او در بخش دوم سخنانش ویلیام ویلسون، از نمایندگان پارلمان بریتانیا را معرفی کرد و کوششهای وی را در پیگیری از وضع زندانیان سیاسی ایران، حضور در دادگاه جزنی، عدم حمایت سفارت بریتانیا از این کوششها، … را بازنمود.
سپس آقای سعید شمس در جای سخنرانان قرار گرفت. شمس صاحب دکترای جامعە شناسی و استاد جامعه‌شناسی در دانشگاه سوران کردستان عراق است. او مولف کتاب “ناسیونالیسم، اسلام سیاسی و مسئله کرد در ایران” به زبان انگلیسی است و چند مقاله به زبان کردی و جزوه ای به زبان فارسی با عنوان “ایرانیت و کردیت: همزیستی یا همستیزی” منتشر کرده است. موضوع صحبت او “اسم شب، سیاهکل”: ویژگی ها و اهمیت روایت انوش صالحی” بود. او با تأکید بر ضرورت تاریخنویسی مستقلانه جنبش فدائی، سخنان اش را آغاز کرد و کتاب “اسم شب، سیاهکل” را با ارجگزاری بر کار صالحی در راستای همین ضرورت و کوششی برای “ایجاد عِرقی نسبت به جنبش فدائی” ستود. شمس به کاستیهای کتاب نیز پرداخت و ضمن برشمردن برخی از این کاستیها، بیشترین تأکید را بر کوشش آن برای آن که فاقد دیدگاهی سیاسی در منتی تاریخی باشد، گذاشت؛ در حالی که به زعم سخنران “هیچ متن تاریخی فاقد نگاهی سیاسی نیست”.
آخرین سخنران بخش نخست سمینار آقای علیرضا بهتوئی بود. بهتوئی استادیار جامعه شناسی و پژوهشگر و مدرس دانشگاه استکهلم سوئد است. چگونگی عملکرد سازمان های جامعه مدنی و “سرمایه اجتماعی” در رشد و دموکراتیزه کردن روندهای اجتماعی، در ایجاد سلسله مراتب اجتماعی و هم چنین مکانیزم های درگیر در شکل دهی نخبگان جامعه، از موضوعات پژوهش او بوده اند. موضوع صحبت او در باره تاریخ نویسی جنبش چپ ایران، با مکث بر کتاب “ادیسه چریکی” نوشته دکتر پیمان وهاب زاده بود. بهتوئی با مکث و تأئید این گزارۀ وهاب زاده که “چریکها محصول زمان خود بودند”، در عین حال بر این که رهبران یک حرکت قاعدتاً باید توانائی تشخیص روزنه های به سوی آینده را نیز داشته باشند، این نتیجۀ مرکزی را ارائه کرد که “هیچ جبری در تاریخ وجود ندارد” و فدائیان می توانستند با گفتمان سازی عمومی برای مبارزه با دیکتاتوری – امری که آقای خمینی موفق به آن شد – گشایندۀ امکانی برای طی راه دیگری باشند.
چنان که اشاره شد، در بخش دوم سمینار، زیر عنوان عمومی “یادها و نگاه ها”، ۶ تن سخنرانی کردند.
سخنران نخست این بخش خانم شمسی شفیعی بود. خانم شفیعی از همرزمان حمید بوده که آخرین روزها و خبر کشته شدن او را زیسته بوده است. شفیعی، سرشار از خاطره از حمید و – از فراز ۴۰ سال – هنوز پرغلیان از عاطفه نسبت به او – از سنگینترین روزهای زندگی اش، از روزهای “آن خبر شوم” و پس از آن، از “نبودن” حمید می گوید. اما همچنین از “بودن” و چگونه و چگونگی “بودن” حمید، از مناسبات رفقای حمید با او و او با رفقایش، از دقت و توجه او به جزئی ترین احوال و نیازهای آنان می گوید؛ از چنان توجه سرشاری به اکنونِ رفقایش که آموزۀ “عمر چریک ۶ ماه است” در برابر آن از اعتبار ساقط می شد.
سخنران بعدی آقای بهزاد کریمی بود. کریمی عضو گروه بهروز ارمغانی و از چهره های شناخته شده جنبش فدائی است. کریمی نویسنده کتاب “طرحی اولیه پیرامون سیر گفتمانی ما” است. موضوع گفتار او نشان دادن خصوصیات برجسته رهبری و مدیریت در حمید اشرف است با عنوان “حمید اشرف در آیینه “نوارهای گفتگوی دو سازمان”*. کریمی اهمیت این گفتگوها (نوارها) را در این می داند که حاوی نظرات دو تن از رهبران نخست هر دو سو، در متعالی ترین مرحلۀ حیات سیاسی شان و بدون هر سانسور اند. او با مکثی بر گفتگوها که موضوعات متعددی را شامل می شود، حمید را چنین ترسیم کرد: فردی به بیان موجز، نظرات مشخص، مسلط به موضوع و آماده، که هم در برخورد با بهروز ارمغانی، هم در احتیاطی که در پذیرش تمام پیشنهادها نشان می دهد و بر ضرورت طرح آنها با دیگر رفقایش تأکید دارد، و هم در این واقعیت که بیشتر شنونده است، رفتار یک رهبر و مدیری با منش دموکراتیک را نشان می دهد؛ وجهی از شخصیت او که تحت الشعاع شخصیت یک فرماندۀ چریکی قرار داشته است.
سپس نوبت به سخنرانی آقای جمشید برزگر رسید. برزگر نویسنده، روزنامه نگار و تحلیل گر سیاسی است. موضوع سخنرانی آقای برزگر جنبش فدایی و چالش های یک تاریخ نگاری است. برزگر مبتنی بر تجربۀ شخصی اش به هنگام تهیه پایان نامۀ فوق لیسانس خود، که موضوع شکل گیری جنبش چریکی را در بر می گرفته، با مشکل فقدان منابع روبرو می شود و بعداً در خارج کشور برای رفع این نقیصه می کوشد. تجربۀ برزگر از تاریخنگاری فدائی حاکی از وجود چند دشواری در این زمینه است: تاریخ نویسی یک امر تخصصی است. تاریخنگاری فدائی، گاه صرفاٌ خاطره نویسی است، آن هم و بیان روانی – داستانی خاطره ها و رمانتیسم آنها، گاه آلوده به دیدگاه های سیاسی است. دیگر این که جنبش فدائی هنوز صرفاً یک امر تاریخی نیست و بنابراین با واقعیت روز و حساسیتهای آن گره می خورد. برزگر در پایان سخنان خود پیشنهاد ایجاد یک مرکز مستقل آکادمیک برای تاریخنگاری فدائی را مطرح کرد.
سخنران چهارم این بخش از سمینار آقای فرخ نگهدار بود. نگهدار عضو گروه بیژن جزنی و از همرزمان حمید اشرف بوده است. او از چهره های شناخته شده جنبش فدائی است. عنوان صحبت نگهدار “آیا مشی مسلحانه فداییان به هدف دست یافت؟” بود. نگهدار برای پاسخ به این سؤال ابتدا اهداف متنوعی را که می توان به جنبش فدائی نسبت داد، برشمرد؛ “زیرا پاسخ به سؤال طرح شده، مستلزم روشنی بخشسدن به هدفی است که این جنبش پیش روی خود نهاد: ترویج ایدئولوژی، انقلاب و کسب قدرت سیاسی (که مسعود احمدزاده با این تمایل شناخته می شود)، ریختن ترس و یأس و متحد ساختن نیروی چپ (تمایل پویان و جزنی)، پرورش انسانهای الگو. با توجه به نتایج ملموس مبارزۀ چریکی یعنی سکشتن سد اختناق و امیدبخشی، منزوی کردن حکومت شاه، جذب ده ها هزار تن در جریان انقلاب، تأسیس سازمان سراسری نیروی چپ، نگهدار نتیجه گرفت که پاسخ او به سؤال طرح شده مثبت است و “مسئولیت ناکامی بعدی نه به عهدۀ بیژن و مسعود و حمید و امیرپرویز، … که بر عهدۀ ماست”.
دیگر سخنران سمینار آقای مجید عبدالرحیم پور بود. عبدالرحیم پور هم از چهره های شناخته شده جنبش فدائی است. او عضو گروه بهروز ارمغانی و از مسئولین سازمان بعد از حمید اشرف بود. نقش او در تداوم حیات سازمان بعد از حمید اشرف، برای فدائیان شناخته شده است. گفتار او زیر عنوان “نگاه به حمید اشرف از منظر دیگر” عرضه شد. مد نظر عبدالرحیم پور از “از منظر دیگر”، نگاه به حمید اشرف نه به عنوان یک شخصیت بلکه به عنوان “یک وضع اجتماعی”، در شرایط در میان بودن مسئلۀ “کیستی ما؟”، و پاسخ حمید به این مسئله بود. در شرایطی که منبعث از حرکتهای دوران قاجار و اوج آن مشروطه، مکث بر سؤال “هویت یا کیستی ما؟” در قامت کسانی جون فردید و آل احمد در بازگشت به خویش، ماندن در خود و بازگشت به عقب جلوه گر شد، حمید اشرف پاسخ مدرن و آینده نگرانه به این سؤال داد. او حمید را رهبر و سازمانگری خلاق، انسانی خودبنیاد، مدرن، اما نه یک پیشوا؛ انسان ایرانی با تناقضهای انسان ایرانی تعریف کرد.
آخرین سخنران سمینار آقای مهدی فتاپور بود. آقای فتاپور از چهره های جنبش دانشجوئی دهه ۴۰ و ۵۰ و نیز جنبش فدائی است. او سال ها در دانشکده فنی با حمید اشرف در ارتباط بود و بعد از آزاد شدن از زندان، در سال ۵۲ در ارتباط با حمید قرار گرفت. “حمید اشرف و مبارزات دانشجوئی” عنوان مطلب فتاپور بود که طی آن مروری بر فعالیتهای صنفی حمید اشرف و نگاه او به مبارزات دانشجوئی صورت گرفت. فتاپور مقدمتاً بر شکل گیری حرکتی در نیمۀ دوم دهۀ ۴۰ شمسی در میان نسل جوان ایران، دانشجویان و روشنفکران اشاره داشت، که ابداً به ایران محدود نبود و تقریباً در همه جا، اگرچه در اشکال و ابعاد گوناگون، رومانتیسیسم و انقلابیگری بر آن حاکم بود. رویکرد سازمان اساساً به همین جنبش دانشجوئی – روشنفکری بود و حمید هم در آن نقش برجسته ای داشت. تعداد اعضای سازمان در یکی – دو سال نخست شکل گیری آن، که بسیار محدود است و سپس گسترش وسیع آن با نیروهای دانشجوئی مبین این سمتگیری است. در این چارچوب است که در سازمان و به ابتکار حمید قرار به ایجاد یک شاخۀ سیاسی هم می شود، اما این شاخۀ هرگز ایجاد نشد.
در حاشیۀ سمینار
– در ابتدای سیمنار اسامی اعضای هیئت برگزار کننده اعلام اعلام شدند: خانم ها: توران همتی و مریم تنگستانی و آقایان: طهماسب وزیری، فرخ نگهدار و بهروز خلیق.
– جمعیت قابل ملاحظه ای، احتمالاً بیش از انتظار برگزارکنندگان سمینار، در ترکیبی آشنا گاه از سالهای دور در سمینار حضور داشت.
– همچنین اعلام شد که:
- سمینار همزمان در یوتوب و پالتاک پخش می شود؛
- از برنامه سمینار فیلم برداری و فیلم ها در یوتوپ و سایت ها قرار خواهند گرفت؛
- سخنرانی ها ضبط و برای سایت ها ارسال می گردند؛
- در رابطه با سمینار سایتی به نام “حمید اشرف”، صفحه فیس بوک و کانال در تلگرام راه اندازی شده است؛
- همزمان فیلم های کوتاهی از سمینار تهیه و بلافاصله در کانال تلگرام گذاشته می شوند.
– به کرات قول برگزاری سمینارهای دیگری در بررسی جنبش فدائی و با امید کیفیت عالیتر داده شد.
– تأکید بر ضرورت تاریخنویسی مستقل و حرفه ای جنبش فدائی مورد تأکید قریب به اتفاق سخنرانان بود.
* منظور گفتگوی بین حمید اشرف و بهروز ارمغانی از یک سو، به نمایندگی از چریکهای فدائی خلق، و تقی شهرام و جواد قائدی از سوی دیگر، به نمایندگی از مجاهدین خلق مارکسیست – لنینیست است. این گفتگوها بر ۱۱ نوار ضبط شده شده بودند، که چند سال پیش به همت آقای حق شناس عرضه شدند.
