می توان نوشت که در ۳۰۰ سال پیش هم درغرب خبری نبود، چنانچه بعنوان مثال به زندگینامه اسپینوزا، آزاداندیش هلندی توجه شود. باروخ اسپینوزا (۱۶۷۷-۱۶۳۲ میلادی) یک مهاجرنسل دومی ازیهودیان پرتقال بود که به هلند رفته بود. یک روز وقتیکه او در کارگاه عینک سازی اش مشغول تراش شیشه های ذره بینی بود، مورد حمله و سوء قصد فیزیکی مرگ آور یهودیان شهر آمستردام قرارگرفت. چون او کتاب تورات را پر از تضاد و تناقض و فاقد حقایق الهی معرفی کرده بود. کارگاه عینک سازی اش، محلی برای تفکرات فلسفی انتقادی او نیز بود. اسپینوزا سرانجام در سن ۴۴ سالگی بدلیل گرد تراش شیشه ها و ابتلا به بیماری سل جوانمرگ شد.
مورخین فلسفه مدعی هستند که هیچ فیلسوف عصر جدید درغرب مانند اسپینوزا مورد دشنام، توهین،تهمت و تمسخر قرار نگرفت، چون او آنزمان به انتقاد از ادیان رسمی و غیررسمی یهود و مسیحیت پرداخته بود. اسپینوزا مینویسد، فقط دگم ها و مراسم مذهبی پوچ موجب تداوم ادیان فوق شده اند. کنیسه یهودیان آنزمان در رابطه با اخراج و محاکمه اسپینوزا در اعلامیه ای نوشت که انجمن یهودیان شهر بعد از تصمیم فرشته های آسمانی مقدس و قضاوت مؤمنین، او را برای ابدالدهر لعنت نموده و خواهان دستگیری یا تبعید وی به نقاط بدآب وهوا می باشد! اسپینوزا آنزمان چنان مورد بحث و اختلاف نظر قرارگرفته بود که همعصران او با تعجب و تمسخر می پرسیدند که آیا وی یک کافر خدانشناس آته ایست یا یک نواندیش شجاع روشنگر است ؟
اسپینوزا شناخت ر امقدمه آزادی میدانست و میگفت اخلاق باید به ما بیاموزد که پا روی انگشت هم نوع مان نگذاریم. او ۲۴ ساله بود که بدلیل فشار و سوء قصد متعصبین به شهردیگری فرار نمود. درآنجا چنان گوشه عزلت گزید که گاهی ماهها محل خانه و یا کارش را ترک نمیکرد. و براثر فقر، در روز فقط قدری تنباکوی چپق در اختیار داشت.
او در رابطه با بنیادگرایان مذهبی نوشت هرکس آزاد است تا در راه عقیده اش شهید شود، ولی مراهم به حال خود بگذارند تا در راه حقیقت زنده بمانم. او میگفت تنها هدف دولت در حقیقت باید دفاع از آزادی و ترس زدایی روشنفکران باشد تا آنها با خیال راحت دنبال شناخت و کشف حقیقت بدوند. او که یک جمهوریخواه بود، میخواست فلسفه را از الهیات و دولت را از پدرسالاری کلیسا آزاد کند. اسپینوزا براثر مطالعه آثار ماتریالیستی و دیالکتیکی دکارت و جردانو برونو و آشنایی با فیلسوفان یهودی سده های میانه، نظری انتقادی نسبت به نوشته های ادیان یافته بود.
برای اسپینوزا یک تفکر بنیادی رادیکال فلسفی ، یعنی انتقاد و بررسی شرایط و وضع موجود. او میگفت آزادی که بر اساس شناخت باشد، موجب ابدی شدن انسان میشود. اسپینوزا را به آن سبب یک فیلسوف واقعی مینامند، چون او میگفت باید فقط به صدای حقیقت گوش فرا داد، بدون ترس از قضاوت دیگران و تهدید و فشار حاکمان. در نظر اسپینوزا انسان بخشی از طبیعت و آزادی اش محصول نیاز و ضرورت طبیعی است. گالیله در این رابطه گفته بود، فلسفه در کتاب طبیعت نوشته شده. امروزه اسپینوزا را یکی از فیلسوفان مؤثر فلسفه روشنگری درغرب میدانند. فلسفه او درپایان قرن ۱۸ احترام خاصی بین اهل نظر یافت. اسپینوزا یایه گذار یک سیستم خردگرایانه پانته ایستی که به معنی یکی دانستن و وحدت : خدا و طبیعت است. شوپنهاور بعدها نوشت که پانته ایسم مؤثرترین شکل مبارزه فکری بود که انسان با کمک آن توانست خدا را از صحنه کلیساها خارج کند. اسپینوزا میخواست از احکام کلی به جزئی برسد. اومخالف فلسفه ثنویت دکارت شد. امروزه گروهی از مورخین فلسفه، چهارچوب فکری او را برپایه فلسفه تقدیری جبریون و اصالت نفع نیز به حساب می آورند. زمینه اخلاق او براساس اهمیت توصیف آزادی فردی انسان بود. گرچه ماهیت فلسفه اسپینوزا ایده آلیستی بود، ولی او با سبک و دیدی دیالکتیکی به مسائل انسانی مینگریست. اسپینوزا ترسها، شکها و راه حلهای فلسفی را اغلب در زبانی با سبک پیچیده مخفی می نمود.
او برای بررسی کتب آسمانی، روش انتقادی- تاریخی را پیشنهاد کرد. اگر تجربه گرایان میگفتند که همه چیز را نمیتوان شناخت، خردگرایان بر این باور بودند که امکان شناخت در تمام کنج های هستی امکانپذیر است. اوخلاف دکارت میگفت فلسفه با تفکر درباره وجود خدا شروع شده و بهترین رابطه با خدا یک عشق خردگرایانه و روشنفکرانه است. با اینهمه درتفکر اسپینوزا جایی برای خدای شخصی شده و یا خدایی که نیاز به پیغمبر و نماینده و ولی داشته باشد، وجود نداشت.
فلسفه ماده گرایانه پانته ایستی او تاثیر مهمی روی ادبیات و فلسفه قرن ۱۸، مخصوصا فلسفه کلاسیک آلمان و متفکران روشنگری فرانسه بجا گذاشت. اسپینوزا طبق فلسفه پانته ایستی خود؛ خدا، طبیعت، و جوهر ماده و جهان را یکی میدانست. او میگفت شناخت خدا باید وظیفه فلسفه باشد و نه الهیات. فلسفه پانته ایستی او با تکیه بر فلسفه جردانو برونو به رد تمام ادیان پرداخت. او مینویسد عیسی مسیح به این دلیل ظهور نمود تا یهودیت را که دچار بحران و فساد شده بود، اصلاح نماید. درنظر او خدا نباید پناهگاهی برای حماقت، تنگ نظری و تنبلی فکری باشد.
او میخواست اساس سیستم فلسفی اش را مانند دکارت برپایه روش ریاضی- هندسی بسازد و کوشید تا جنبه های متافیزیکی فلسفه ارسطو و اهمیت آنرا کاهش دهد تا به نقش فلسفه برای زندگی و انسان در جهان، میدان بیشتری بدهد. تاثیر نظریه دیالکتیکی او پیرامون طبیعت، روی ادبیات و فلسفه کلاسیک آلمان،مخصوصا روی افرادی مانند: فوئرباخ، نوالیس، فیخته، هگل، گوته، شلینگ، هردر مشهور است. و تاثیر فلسفی او روی شوپنهاور، نیچه، و برگسن امروزه نیز مشهور است. از جمله خویشاوندان فکری او: هابس، کپرنیک، کپلر، و گالیله هستند. هگل درباره او به احترام نوشت : یا فلسفه اسپینوزا و یا هیچ فلسفه دیگر .
از جمله آثار مشهور اسپینوزا: مقالات سیاسی- دینی ، مجموعه آثار، و کتاب اخلاق هستند. مجموعه آثار او بعد از مرگش منتشر شد. کتاب مقالات سیاسی دینی، تنها کتابی است که او شخصا انتشارش را شاهد بود، ولی آنرا از ترس تعقیب با نام مستعار منتشر نمود. او در این کتاب تقاضای آزادی دینی و سیاسی نمود و به انتقاد از کتابهای مقدس پرداخت. منظور او در این کتاب تبلیغ آزاداندیشی بود. ناشر این کتاب را به علت اعتراض مذهبیون به جریمه نقدی و ۸ سال حبس محکوم نمودند. این کتاب اولین نقد انتقادی- تاریخی تورات و انجیل بود که اساس نقد مدرن کتب فوق نیز شد. اداره سانسور و دادگاه کشور هلند آنزمان زیر فشار یهودیان بنیادگرا در باره این کتاب حکم زیر را منتشر کرد: مقالات سیاسی دینی کتابی است که از جانب یک یهودی مرتد، باغی مشرک با کمک شیطان در زیرزمینی از جهنم به رشته تحریر درآمده!
اثر اصلی اسپینوزا، کتاب ( بررسی اخلاق به روش هندسی ) نام دارد. این اثر کتابی است علیه تنهایی و جوابی به دردها و سردرگمی های زندگی یک روشنفکر. او کتاب را با احکامی ثابت و کلی در سنت فلسفی مارک آورل نوشت. در ۵ فصل این کتاب پیرامون رابطه انسان با خدا، طبیعت و اخلاق توضیح داده شده. اسپینوزا در مهمترین اثر خود پیشنهاد میکند که اخلاق را باید براساس روشهای ریاضی پایه گذاری کرد.
در کتاب اخلاق، او برای شناخت حقیقت، نیاز به رادیکال ترین نوع آزادی تفکر را توصیه میکند. رد دوئالیسم دکارت از طریق اسپینوزا موجب رونق بعدی مکتب لیبرالیسم شد، دوئالیسمی که در هر موضوعی ثنویت را می دید؛ از جمله : طبیعت- خدا ، این جهان- روزقیامت، رنج های شناخت- سعادت و بی خیالی، و غیره .
در دانشنامه های غرب پیرامون اسپینوزا آمده که او یکی از فیلسوفان مهم عصر روشنگری است. و فلسفه سیاسی اش بر اساس اصالت نفع و چهارچوب فکری اش یک سیستم راسیونالیستی، مونوته ایستی، پانته ایستی است. اسپینوزا جوهر و گوهر را دلیل مادی تشکیل جهان و طبیعت میدانست. این نظریه امروزه اندیشه ای ایده آلیستی بشمار می آید.
