تونس، از استقلال تا فرار دیکتاتور بخش نخست

فکر دستیابی به آزادی و کسب استقلال در تونس مانند سایر کشورهای آفریقایی که سالیان دراز میدان رقابت و کشمکش دولتهای اروپایی بوده، از مدتها پیش وجود داشته است. پس از جنگ جهانی دوم مبارزات مردم تونس برای رسیدن به استقلال، دولت فرانسه را مجبور کرد استقلال این سرزمین را به رسمیت بشناسد.

در سال ۱۹۵۴ مندس فرانس، نخستوزیر وقت فرانسه، طی نطقی اصول استقلال تونس را که از طرف دولت فرانسه پذیرفته شده بود، اعلام کرد و در سال ۱۹۵۶ آخرین قرارداد توسط طرفین امضا شد و این کشور از استقلال کامل سیاسی بهرهمند شد.

در ۲۵ ژوئیه سال ۱۹۵۷، حکومت جمهوری در آن کشور اعلام شد به این صورت، نظام پادشاهی تونس از بین رفت و در سال ۱۹۵۹، قانون اساسی تونس توسط مجلس مؤسسان ملی به تصویب رسید. در اصل اول این قانون آمده است: «کشور تونس دولتی است آزاد، مستقل با داشتن حق حاکمیت ملی که دین آن اسلام و زبان آن عربی و سیستم حکومتی جمهوری میباشد.» و در اصل دوم، جمهوری تونس را جزئی از مغرب بزرگ به حساب آورده که در راه وحدت و یکپارچگی آن در چارچوب مصالح و منافع مشترک عمل خواهد کرد.

در اصل چهارم، شعار این کشور «جمهوری بر مبنای آزادی، استحکام نظام و عدالت» معرفی شده است و در اصل پانزدهم، دفاع از تمامیت میهن برای هموطنان یک وظیفهی مقدس قلمداد شده است.

با اعلام نظام جمهوری، حبیب بورقیبه که ریاست کابینه «بای» («بای» یا «بیک» لقب حکام تونس در زمان قبل از استقلال بود) و رهبری حزب را به عهده داشت، از طرف مجلس مؤسسان ملی به ریاست جمهوری تونس منصوب شد. وی با توجه به سابقهی تحصیلات در فرانسه و متاثر از دیدگاههای طاهر حداد، نسبت به شناسایی حقوق زنان اقدامات موثری انجام داد.

او در آن زمان از محبوبیت زیادی در بین عامهی مردم برخوردار بود، زیرا بهعنوان رهبر و پدر استقلال و «قائد اعظم» و «مجاهد اکبر» شناخته شده بود، به این ترتیب، تونس پس از سالها تحمل و سختی، از سلطهی رژیم موروثی پادشاهی خلاصی یافت و نظامی جایگزین آن شد که گرچه جمهوری نامیده میشود اما بیش از آنکه جمهوری باشد، نظام حاکمیت شخصی بود که این بار به جای آنکه پادشاه خوانده شود، رئیس جمهور نام دارد؛ چون با قدرت و نفوذ حزب حاکم، ریاست جمهوری بورقیبه مادامالعمری تلقی شده و غیر از انتخابات سال ۱۹۸۱، بقیهی انتخابات در حقیقت فرمایشی بوده است. اوضاع داخلی و ایجاد اختناق جدید، عرصه را بر سیاسیون تنگ کرده بود بهطوری که مردم تونس در روز هفتم نوامبر سال ۱۹۸۷ با خبری غیر منتظره روبهرو شده و به آن رضایت دادند؛ رادیوی تونس در این روز بیانیهای را پخش کرد که طبق آن ژنرال زینالعابدین بن علی نخست وزیر دیروز، خود را رئیس جمهور و فرماندهی کل قوا اعلام کرد و بورقیبه را از کار برکنار کرد.

از اصلاحات تا اختناق جدید

با روی کار آمدن زینالعابدین بن علی، مردم تونس و گروههای داخلی، از این تغییر و تحول و سقوط دیکتاتوری سیسالهی حبیب بورقیبه استقبال کردند. حرکت اسلامی تونس (النهضه کنونی) هم وی را تأیید کرد و همکاری خویش را با نظام حاکم اعلان کرد.

زینالعابدین بنعلی اعلام کرد که حکومت فردی را لغو، به اصلاحات اقتصادی و اجتماعی اقدام و فعالیت گروههای سیاسی را آزاد خواهد کرد.

وی به تصفیهی مخالفان و جناح وابسته به رئیسجمهور گذشته در دولت و دستگاههای دولتی پرداخت. تونس در دوران زینالعابدین بنعلی مقطع کوتاهی را، از هفتم نوامبر ۱۹۸۷ تا زمان برگزاری انتخابات پارلمان و ریاست جمهوری در آوریل ۱۹۸۹، بهعنوان دوران تجلی ظاهری آزادیهای سیاسی پشت سر گذاشت.

طی این مدت کوتاه بار دیگر احزاب فعالیت خویش را آغاز کردند و پس از اصلاح قانون مطبوعات، نشریههای گوناگون اجازهی فعالیت پیدا کردند. ازجمله اقداماتی که زینالعابدین بنعلی انجام داد، اصلاح و تغییر قانون اساسی کشور بود.

وی همانگونه که وعده داده بود، مادهی مربوط به مادامالعمر بودن ریاست جمهوری را تغییر داد و اصل پنجاه و هفتم را نیز که خود با تمسک به آن به قدرت رسیده بود لغو کرد. به این ترتیب راه قانونی به قدرت رسیدن نخستوزیر را برای همیشه بست. علاوه بر آن، در سال ۱۹۸۸ میلادی قانون منع فعالیت گروههای احزاب سیاسی را از تصویب گذراند.

قبل از برگزاری انتخابات پارلمانی در آوریل سال ۱۹۸۹، قانون احزاب به تصویب رسید که بر اساس آن، احزابی اجازهی فعالیت داشتند که جنبهی نژادی، دینی و مذهبی نداشته باشند؛ این امر در عمل راه را برای «حرکت اسلامی» به رهبری شیخ راشد الغنوشی [۱] مسدود میکرد. گرچه رهبران این حزب به همین علت اسم حزب خویش را تغییر دادند و نام «النهضه» را که مشخصه اسلامی دارد، برگزیدند اما زینالعابدین بنعلی باز اجازهی فعالیت رسمی به آنان نداد. از اینرو، با ایجاد اختناق و سختگیری نسبت به احزاب، به ویژه گروههای اسلامی، دوران کوتاه به اصطلاح آزادی پایان یافت و بار دیگر کشور شاهد تحولات گوناگونی از نظر رابطهی دستگاه حاکم و مردم شد. زینالعابدین بنعلی از آن پس، چهرهی حقیقی خویش را که مدتی در پس پرده شعارهای مردم فریب مخفی کرده بود، آشکار ساخت. بار دیگر فشارهای سیاسی بر مخالفان آغاز شد و محاکمات سیاسی از سر گرفته شد.

زینالعابدین بنعلی در مقابل نمایندگان مجلس گفت: در تونس هیچ جایی برای فعالیت یک حزب دینی وجود ندارد» و نیز گفت: «اسلام دین همه است و نمیتواند موضوع اختلاف و مبارزه قرارگیرد و نمیتوان با تمسک به آن به قدرت دست پیدا نمود. در سال ۱۹۹۱م. بیش از ۸۰۰۰ نفر از اعضای جنبش النهضه دستگیر شده و صدها تن از آنان نیز کشته شدند. چندی پیش ۲۷۹ نفر از همین مسلمان در یک دادگاه نظامی به اتهام توطئه برای قتل زینالعابدین بنعلی به عنوان بخشی از یک طرح برای تبدیل تونس به یک کشور اسلامی، محاکمه شدند.

سازمانها و اتحادیههای سیاسی ـ اجتماعی

در تونس به دلایل مختلف ازجمله نزدیکی جغرافیایی با اروپا، آشنایی اکثریت مردم به زبان فرانسه، گستردگی سیستم آموزش، وجود مراکز متعدد آموزش عالی، رفت و آمد میلیونها گردشگر خارجی و بهخصوص اروپایی، گستردگی فعالیت مطبوعات و در دسترس بودن مطبوعات خارجی، رشد و آگاهی مردم به نسبت سایر کشورها بیشتر است و مفاهیمی همچون حزب و سندیکا و صنف و آزادی مطبوعات شناخته شده است.
این آگاهیها و وجود آزادی نسبی در کشور موجب پیدایش احزاب و سندیکای مختلفی شده که مهمترین آنها عبارتند از: تجمع دموکراتیک قانون اساسی (حزب حاکم)، جنبش التجدید احمد ابراهیم، مجمع دموکراتیک برای کار و آزادی مصطفی بنجعفر، حزب سوسیال لیبرال به رهبری منذر ثابت، جنبش سوسیالیستهای دموکراتیک به دبیر کلی اسماعیل بولحیه، حزب اتحاد مردمی دبیرکل محمد بوشیحه، اتحاد دموکراتیک متحد احمد الاینوبلی، حزب دموکراتیک پیشرو به دبیرکلی خانم میه الجریبی، حزب سبز برای پیشرفت به رهبری منجی الخماسی در تونس وجود دارد که از بین آنها شش حزب دارای نماینده در پارلمان هستند. حزب حاکم مرکب از دو میلیون عضو و شش هزار نمایندگی در سراسر کشور است. سیاست حزب بر اساس اصول لائیک استوار بوده و تمام احزابی که در مجلس دارای نماینده هستند از یارانهی دولت برای هزینههای نشر و انتشار بهره میبرند.

۱- جمعیت طرفداران قانون اساسی دمکراتیک (RCD) که در سال ۱۹۸۸ توسط زینالعابدین بنعلی رئیس جمهور بهجای حزب سوسیالیست (پ.اس.د) تشکیل شده که خود آن حزب نیز در سال ۱۹۳۴ به وسیلهی حبیب بورقیبه تأسیس شده بود که یک حزب میانهرو و جمهوریخواه متمایل به چپ بود. ریاست این حزب بر عهدهی زینالعابدین بن علی است و دبیر کل آن شاذلی نفاتی است.

۲- جنبش برای اتحاد خلق (M.U.P) که یک حزب طرفدار اصلاحات است و به دو شاخه تقسیم شده است. یک شاخهی آن به رهبری احمدبن صلاح و شاخهی دیگر به رهبری بالحاج آمور در انتخابات ۱۹۸۱ شرکت کرده و در سال ۱۹۸۳ به رسمیت شناخته شده است و نام حزب اتحاد برای خلق را برگزیده است.

۳ -جنبش سوسیال دمکرات (MSD)این جنبش در انتخابات ۱۹۸۱ شرکت کرده و در سال ۱۹۸۳ به رسمیت شناخته شد و طرفدار سیستم سیاسی جمعگرا است.

۴ -حزب کمونیست تونس (PCT)که در سال ۱۹۳۹ تأسیس شد و طی سالهای ۱۹۶۳ تا ۸۱ فعالیتش ممنوع شد. این حزب در سال ۱۹۹۳ به نام التجدیه تغییر نام داد.

۵- جمعیت سوسیالیستهای تونس که در سال ۱۹۸۳ تأسیس شد و دبیر کل آن نجیب است که فردی چپگرا است.

۶- جنبش اسلامی النهضه که رهبر آن راشد الغنوشی میباشد و فعالیتهای آن از سال ۱۹۸۱ ممنوع شده و فعلاً یک حزب غیرقانونی تلقی میشود.

همچنین اتحادیههای مهمی که تعداد آنها به پانزده اتحادیه میرسد در تونس فعالیت میکنند که مهمترین آنها عبارتند از:

۱ -اتحادیهی عمومی کارگران تونس (U.G.T.T)که در سال ۱۹۴۶ توسط فرحت حاثه بنیان گذاری شد و بیش از ۱۷۵۰۰۰ نفر عضو دارد که متشکل از ۲۳ اتحادیه میباشد.

۲ -اتحادیهی ملی زنان تونس (U.N.F.T)که در سال ۱۹۵۶ تأسیس شد و بیش از ۴۵ هزار نفر عضو دارد. دبیر کل این اتحادیه فاطمه دویق (F.Douik) است.

۳ -اتحادیهی عمومی دانشجویان تونس (U.G.E.T) که در سال ۱۹۵۳ تأسیس شد و و رهبری فعلی آنرا مکی فتوری بر عهده دارد.

رسانههای گروهی

رسانههای گروهی در رشد افکار، ارائه آرای گوناگون، بازگو کردن نظرات احزاب و دستهجات سیاسی موافق و مخالف، نقش بهسزایی دارند. امروزه تنوع رسانههای گروهی از هر نظر بهویژه در عرصههای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و علمی، زمینهی تبادل اطلاعات مختلف را آماده کرده، رشد آگاهی عمومی از جریانها و حوادث را افزایش داده است. این ویژگیها در تونس قابل لمس است و ازدیاد مطبوعات مختلف به صورت روزانه، هفتگی و ماهانه به دو زبان عربی و فرانسوی از نمودهای آن به شمار میرود. در زیر برخی از رسانههای مهم گروهی معرفی میشود:

الف) روزنامههای عربی

۱- الصحافه (دربردارندهی مطالب متنوعی از مسائل داخلی، منطقه و بینالمللی است و از سوی دولت حمایت میشد. این روزنامه متعلق به داماد زینالعابدین بن علی است که از مییلونرهای تونسی است بوده و در روزهای اخیر از کشور گریخته است).

۲- الصباح (دربردارندهی اخبار سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است که نیمه رسمی بوده است و از سوی دولت حمایت و کنترل میشد).

۳- الحریه (وابسته به حزب التجمع الدستوری)

۴- الشروق

ب) هفتهنامههای عربی

۱- الانوار (به صورت مستقل است).

۲- الایام (دربردارندهی مسایل سیاسی، اجتماعی و هنری از قبیل موسیقی و ورزش است).

۳- الاخبار (مستقل بوده و در دارتونس هبدو منتشر میشود).

۴- الاعلان (دربردارندهی مسایل سیاسی ـ اجتماعی، اخبار ورزشی و آگهیهای مختلف سندیکایی است).

۵- صباح الخیر (دربردارندهی اخبار هفته، مسائل علمی، پزشکی و حوادث است).

۶- الهدی (دربردارندهی مسائل اجتماعی، اخبار و حوادث منطقه و تونس است)

۷- الحدث

ج) مطبوعات فرانسویزبان

۱- روزنامه اونرو (ارگان حزب حاکم RCD)

۲- روزنامهی لاپرس (این روزنامه ترجمهی فرانسوی زبان الصحافه است)

۳- روزنامهی لوتام (ترجمه فرانسوی زبان الصباح)

۴- هفته نامهی ابدو (دربردارندهی مطالب سیاسی و اجتماعی)

پینوشتها

* این نوشتار براساس مشاهدات و تحقیقاتی انجام شده که در سفری در تابستان ۲۰۰۸ به کشور تونس صورت گرفته است. مطالب انطباقی آن بر اساس شرایط روز اصلاح شده است.

۱- راشد الغنوشی در سال ۱۹۴۱م. در تونس به دنیا آمد و تحصیلات خود را در جامع زیتونه تونس به پایان رسانید. مدتی در مصر و فرانسه نیز تحصیل کرد و پس از بازگشت به تونس به تدریس فلسفه مشغول شد. وی از اوایل سال ۱۹۷۰م. با نشر ماهنامه المعرفه، هستههای نخستین حرکت اسلامی تونس را تشکیل داد.