منطقە خاورمیانە و کشور ما ایران در دو سە دهە اخیر بر اثر دو تحول مهم از لحاظ فرهنگ سیاسی و واژگان متداول در آن دچار کیفیت ساختاری شدە کە یکی از این تحولات، دگرگونی در بلوک شرق و دیگری فروریزی قدرت صدام و طالبان در دو کشور همسایە بود. با تحول اول واژگان دمکراسی و آزادی برجستگی بیشتری یافتند، و با دگرگونی دوم مطرح شدن بیش از پیش واژە فدرالیسم. البتە می توان گفت کە یکی از پیامدهای هر دو تحول، برجستە شدن بیشتر امر ملی و قومی و ضرورت حل عاجل آن بود.
اندک اندک واژە فدرالیسم چنان برجستگی یافت کە بسیاری از نیروهای سیاسی آن را پذیرفتند و با گنجانیدن آن در برنامە سیاسیشان بر ضرورت عملی کردن آن برای حل مسئلە ملی و قومی در ایران تاکید کردند و البتە با وارد کردن این ترم سیاسی در قانون اساسی عراق و اعلام کردن نظام فدرالیستی در این کشور، ضمن عینی کردن این ترم سیاسی عملا بسیاری از نیروهای عمدە و اصلی کردها در ایران با پذیرش این شعار و دوری گزیدن از شعار قبلی (خودمختاری)، دیگر ما بە عینە در شرایط کاملا متفاوتی نسبت بە گذشتە قرار گرفتیم. البتە در انتقاد از این روند، بودند افراد و جریاناتی کە کردهای فدرالیست را بە کپی برداری از شرایط اقلیم کردستان و عراق محکوم کردند، و این کپی برداری را بیشتر ناشی از عدم درک شرایط ایران و نیز رویای آنها در تکرار شرایط عراق در ایران ارزیابی کردند.
از اینها کە بگذریم می بینیم کە بر اثر رویدادهای اخیر در منطقە، فاکتهای نوینی دوبارە دارند بە وضعیت موجود اضافە می شوند، فاکتهائی کە علی الظاهر شرایط دیگری را نوید می دهند. این فاکتها کدامند؟
فاکت اول: مسعود بارزانی و مقامات دیگر حزبی و حکومتی در اقلیم کردستان هم اکنون از خواست کنفدرالیسم می گویند و گاه فراتر از استقلال،
فاکت دوم: در سوریە در مناطق کردنشین بە جای سیستم فدرالیستی، کانتون ایجاد شدە است و چنان کە خود نیروهای تشکیل دهندە این کانتونها ادعا می کنند بنیاد فکری و سیاسی آنها بر دوری گزیدن از ایدە دولت ملی و در مقابل ایجاد ملت دمکراتیک می باشد. این بنیانها عملا و یا لااقل در تئوری با بنیادهای ناظر بر فدرالیسم نوع مد نظر احزاب در کردستان عراق متفاوت اند.
حال سئوال این است کە با ظهور این دو فاکتور جدید (خواست کنفدرالیسم در میان کردهای اقلیم و ساختار کانتون در مناطق کردنشین سوریە)، سرنوشت طرح خواست فدرالیسم در کردستان ایران از طرف احزاب بە کدام سو خواهد رفت؟ آیا این احزاب دوبارە این خواست را مورد بررسی مجدد قرار خواهند داد، یا این کە قدمها کماکان ثابت خواهند ماند؟
البتە مسعود بارزانی کە هم اکنون با پ.کا.کا. و جریانات متاثر از آن در رقابت شدیدی قرار گرفتە است، اعلام کردە کە دستاوردهای کردها در سوریە موقتی اند. با این حساب و اگر این دیدگاە را مبنا قرار بدهیم سیستم کانتونی رویەای رو بە انقراض دارد، اما سخن بر سر این است کە رویە فدرالیستی هم دارد مورد پرسشهای جدی از طرف خود مطرح کنندگان آن قرار می گیرد.
بهرحال در غوغای این تحولات و حوادث سریع، احزاب فدرالیست کرد (و تمام فدرالیستهای ایرانی) دوبارە در مقابل چالشی نظری ـ سیاسی قرار می گیرند. این کە این چالش را چگونە از سر می گذرانند خود می تواند بحث مهیجی باشد.