«ما باید خود را با مشعل عقل بیفروزیم
تا کسانی که در ظلمت جهل اند ما را
ببینند. ما باید به همه چیز از روی
درستی و راستی جواب دهیم.
باید به تمام حقیقت و به
تمام دروغ پی برد.»
ماکسیم گورگی
آن چه که نام صمد (۱) را به عنوان عنصری عینی درجامعه جاودانه کرد، نقشی بود که در«تربیت» و بالا بردن سطح «دانش» انسان، ایفا کرد. نقشی که تاثیر آن، تفکری را انجامید که به قول «امیرپرویز پویان» حاصل اش «چه گونه بودن» و نه «بودن» است که«چه گونه بودن را دانستن ازآگاهی به چه را بودن برمی خیزد و آنان که آگاهی خویش را باوردارند می دانند که چه گونه باید بود… باور داران راستین تکامل بی گمان دانندگان راستین چه را بودن اند. از آن پس چه گونه بودن پاسخی نخواهد داشت جز در روند این تکامل، نقشی خلاق و بی شایبه داشتن.»
صمد اما با آگاهی ازچنین نقشی و داشتن چنین باوری، کارش را آغازید. او ازهمان نخست با مجموعه نوشته هایش درمجله ی «معلم امروز» در تبریز و مجله ی «سپاهان» و هفته نامه ی «بامشاد» در تهران که بعدها زیرعنوان«کند وکاو درمسائل تربیتی ایران» به صورت کتابی مستقل چاپ شد، راه اش را پیدا کرد و هم از نظرعینی و هم از نظر ذهنی به این آگاهی دست یافت که برای پرداختن به کاری اساسی، باید ریشه ها را جست که ریشه، نبود فرهنگی سالم در جامعه است و باید به چالش گرفته شود، نه صرفا برای انتقاد، بل تمهیدی برای نشان دادن این که در یک جامعهی جهان چندمی برای تحمیق مردم، تمام ابزار و آلات اقتصادی،سیاسی و فرهنگی به کارگرفته میشود تا در راستای آن، جامعه، هم چنان عقب مانده، در قهقرا و در بسیاری موارد فسیل مانده و انسان این جامعه، نقش خود را به عنوان نیرویی عینی وعنصری پویا- که میتواند و باید با دیدی همه جانبه و هستی شناسانه به تحلیل پیرامون بپردازد- نادیده انگارد. چه را که در جامعهای طبقاتی، آگاهی و دانش طبقه ی پایین و درک توانایی های تاریخی و شناخت حقوق مردم، می تواند سلاح برنده و جادویی ای باشد در جهت درهم پاشیده شدن طبقه ی بالا.
پس اگر میبینیم درچنین جوامعی، طبقهی استثمارگر با تمام تجهیزات خود برای از بین بردن تفکر و بینش مردم میکوشد و با سرمایههای عظیم وصرف قوا به تحمیل و توجیه مسائل خرافی و اندیشههایی به شدت کهنه و قرون وسطایی می پردازد و اگر میبینیم با ترویج فرهنگ و اندیشهی خرافی حتا تحمل مصائب معیشتی و «کار» را جزو مقدرات آسمانی می قبولاند و با چاپ و نشرآثار مورد قبول خود در واقع، درجهت ممنوعیت نشرآثارعلمی می کوشد، آثاری که نه ناشی از تصورات و توهمات ماورایی بل که با دیدی اومانیستی و زمینی به تحلیل مسائل انسان وجامعه ونقش او درتاریخ می پردازند، و بالاخره اگرمی بینیم حتا از دوره ی ابتدایی درمدارس، ذهن کودک با مفاهیمی ارتجاعی در کتاب ها آشنا می شود، مفاهیمی کلی که هیچ گونه رابطه ای با علم و اندیشه ندارد و کمکی هم به شناخت کودک نمی کند، حتا باعث بی زاری او از هرگونه شناخت و تفکر می شود و این، تا مراتب عالیه ی تحصیل نیز ادامه دارد، همه و همه برای یک هدف و آن، عقب ماندگی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مردم است. به قول سعید سلطانپور: «برای عظیم ترین غارتها، می باید عظیم ترین تحمیل فرهنگی ممکن شود. پس بیهوده نیست که فرهنگهای ملل فقیر غارت زده، نیمه جان می شود. پس بیهوده نیست که معلم به هیچ گرفته میشود تا زیر فشار استراحت و نان و خانواده، مسئولیت خویش را از یاد ببرد و برای حفظ تعادل مرسوم زندگی به مشاغل دیگر نیز بپردازد. پس بیهوده نیست که بر کتابهای درسی و کتاب های کودکان، نظارتی دیکتاتوری به عمل می آید و بیهوده نیست که مطبوعات ارزشی برابر تسلیحات می یابد و برای هنر و ادبیات، با شور و بررسی های بسیاربرنامه های دورانی، تدارک دیده می شود و گردن مفاهیم مترقی با گیوتین سانسور قطع می گردد.»(۲)
صمد با درک این مسئله که منشا شناخت انسان،عینیت اوست و ذهن، تابع آن است، خیلی زود دانست که شناخت مسائل اجتماعیای چون فقر و بیکاری و… ازطریق درک و تحلیل و شناخت عینی نهادهای جامعه امکان پذیراست تا با این شناخت، بتوان به درک تضادها درجامعه نائل آمد و البته درمرحله ی بعدی حتا به تفکیک تضادهای شناخته شده قدم گذاشت و تضاد اصلی را از تضادهای فرعی باز شناخت. او بدین وسیله توانست گلوگاه و شاهراه اصلی صورت مسئله را با نیروی خلاقانه خود و با اتکا به عنصرآگاهی اش بیابد که این خود حاصل مطالعه ی عمیق و تجربههایی عینی از زندگی و درنهایت توازن دیالکتیکی میان عینیت و ذهنیت است. چه را که بدیهی است اگر چنین توازنی درک شود، مسیراولیه برای شناخت مردم و مسائل پیرامون، طی شده، درنتیجه راه برای قدمهای بعدی هموارمی گردد. درواقع هم، جریانی که اسطوره ی صمد را به وجود آورد- با تمام حرف و حدیث های خوش و گاه ناخوش آیندش و حتا با تمام تعریف و تمجیدهای گاه شوخی مآبانه و ماوراییاش- از چنین فرمولی تبعیت می کند که البته آن چه در یادمان های صمد کم تر به آن توجه شده، نیز پرداختن به چنین امری درتحلیل شخصیت ودرک آثارش است که متاسفانه درغبار شرایط خاص بعد از ازدست رفتن وجود نازنینش گم شد و باعث شد تا بیشتر به حواشی پرداخته شود و البته اسطوره ای گاه دست نایافتنی ترسیم گردد که خود این می تواند گاه نتیجه ای معکوس دربرداشته باشد که در بعضی موارد داشت واین ظلمی است که خواسته یا ناخواسته بر او رفته و میرود. چه را که با تاملی دوباره و این بار عمیقتر برنوع زندگی و آثار صمد، چه در زمینهی قصهنویسی و چه در زمینههای تحقیقاتیاش که در مقالهها و نقد و یادداشتهایش دیده میشود و چه در کارهای مردم شناسانه و فولکلوریکاش- که این آخری به خصوص، عمق مطالعات جامعه شناختی و عشقاش به مردم زادگاه و دردایرهی گسترده تر وطناش را نشان میدهد- به خوبی میتوانیم شاهد تلاش گستردهی او درجهت نزدیکی هرچه بیش تر با مردم باشیم. پس چه گونه می توان تصویرصمد را به صورت اسطوره ای دست نیافتنی و «برمردم» و نه« با مردم» ترسیم کرد!
آیا دیگر وقت آن نرسیده است که بعد ازگذشت سی وچند سال ازدر گذشت آن عزیز، با تحلیلی جامعه شناسانه و نه یک بعدی بل با ابعادی وسیع و همه جانبه ازآثار صمد و با نگاه به زمینه های متعدد کارهایش، از نوع آوری ها درادبیات کودک گرفته تا دید وسیع اش درزمینه ی مسائل تربیتی تا مقاله هایش در موضوعات گوناگون تاریخی واجتماعی و فرهنگی وهنری وحتا سیاسی تا کار در گسترهی مردم شناسی و فولکلوریک، جمع آوری قصه های عامیانه، افسانه ها، بایاتی ها و… که هرکدام بحثی مفصل و جداگانه ای را می طلبد و همه نشان دهنده ی عمق بینش و دید وسیع او نیزهست و حیرت آور که چه گونه آدمی به سن صمد و نوع زندگی او، با گرفتاری وسختی های معیشتی اش، توانسته است چنین کارهای گستردهای را به سامان برساند و افسوس آدمی را برمی انگیزاند که اگر سالهای عمرش بیشتر بود، شاهد چه کارهای عظیم و ماندگار دیگری از او می بودیم، آثارش را دوباره خوانی کنیم؟ کاری که سالها پیش باید انجام میشد. اما چه کنیم که دراین ناکجا آباد قبل از تحلیل آثار، به تحلیل شخصیت پرداخته می شود که چون فیلم فارسی های قدیم و جدید، شخصیت ها ادبی، یا «آدم خوبه» هستند یا «آدم بده» وبا این طرز تفکر قضاوت صورت می گیرد که درآن قضاوت کنندگان به دوگروه و دربسیاری موارد، به چند گروه تقسیم شده و با شعارهایی بر«له» یا «علیه» او، گاه به طورکل، آثارش درغبار این شعارها گم می شود.
صمد اما معلم بود و چه شوری داشت برای این که معلم باقی بماند. معلمی به شدت عاشق کارش. معلمی که می خواست معلم بماند چون می توانست درمعیت آن یاد بگیرد و یاد بدهد. اما آن چه که فراتر از اینها می نماید. همان طورکه گفته آمد- یافتن یکی از ریشه های اصلی درد جامعه ی ایرانی بود که به درستی دریافته بود که چنین مساله ای سال ها است که گریبان مردم ایران را گرفته است. جهل وعقب مانده نگاه داشته شدن مردم ایران، البته مساله ای نیست که بتوان ازآن ساده گذشت. پس او دراولین قدم، تبر به دست گرفت و با شدت هرچه تمامتر به سراغ این ریشهی تنومند رفت. کاری که نه تنها جسارت می طلبید بل که همت بلندی نیز. چه که دست گذاشتن روی نقطه ای حساس که حکومت و استبداد، خود حساسیت خاصی برآن قائل است و در واقع یکی از حربه های اوست برای ادامه ی سلطه و استثمارطبقاتی اش، کار ساده ای نیست. اما صمد ازآن هنگام که دردانش سرای تربیت معلم درس به اصطلاح معلم شدن می آموخت، با چسباندن روزنامه دیواری «خنده» به در و دیوار دانش سرا، چنین جسارتی را آموخته بود. همان طور که با تجمع دانش جویان بر گرد روزنامه دیواری و بحث ها و حرف و حدیث های ناشی از تاثیر آن، به راز قدرت قلم پی برد. ازاین رو است که به دوراز جار و جنجال های بی مورد و هیاهوهای کاذب و بدون هرگونه خودنمایی و اظهارفضلی، در سرآغاز نوشته اش، کندوکاو در مسائل تربیتی ایران می نویسد:«بدین ترتیب دیده می شود که درمسائل تربیتی ایران، تا کنون کند و کاوی عاقلانه، با لمس مسائل از نزدیک و انعکاس آن ها نشده است. حقیر که سال هاست معلم دهکده است خواست کوششی بکند و حرف و نظرهاش را گردآورد تا دست کم صورت مساله به دست داده شود. آن چه بعد از این می آید همین حرف و نظرهاست.»
به این ترتیب به راحتی و با تیزبینی، راه اش را از ادبای ریش وسبیل دار جدا می کند که نه تنها درباره ی همه چیز نظرمی دهند تا دیگران، فیلسوف شان بدانند، حرف هاشان نیز بوی کهنگی می دهد و ازروی شکم سیری وراحت طلبی است. آن هایی که پشت میزو جلوی کولر می نشینند و دم از مسایلی می زنند که هیچ از آن خبر ندارند و از جاهایی صحبت می کنند که هیچ ندیده اند. درحالی که صمد همیشه معتقد بود«آدم که نفس اش ازجای گرمی بلند شد، خیلی چیزها را نمی بیند و ناچار کلیات بافی می کند و در پیله ی آرامش واستنشاق شبه آزادی فردی، دست به اصلاح می زند و به خیال اش که معجزه می کند.» (۳) و درست به همین علت، نخست، چنته اش را از تجربه های عینی پرمی کند و بعد قلم به دست می گیرد. ازاین رو بی سبب نیست که وقتی این نوشته چاپ می شود باعث حیرت و تعجب دیگران می گردد و جای پرسش که این ها که نوشتهای چنان حقیقتی را درخود نهفته دارند که خواننده از خود می پرسد؛ چه طور؟… با این سن وسال… و چنین تجربیاتی؟… که البته با جواب تاریخی صمد مواجه می شوند: همه فکر می کنند فقط خودشان درد دارند درحالی که نمی دانند دردها مشترک است وبا این جواب، طلسم، شکسته می شود. طلسم دردهای فردی وتجربه های فردی و… و همه ی این مسائل، تبدیل به مسائل جمعی ومشترک می شوند واین سرآغاز راهی است که صمد اما، آغازگر آن بوده است. همان طور که آغازگر بسیاری ازمسائل دیگرهم بود.
کتاب «کند وکاو درمسائل تربیتی ایران» با گفته ای تاریخی از«برتولد برشت» می آغازد:«آن که حقیقت را نمی داند بی شعور، اما آن که حقیقت را می داند و آن را دروغ می نامد، تبهکار است» و منظور صمد از قرار دادن این جمله اما، شاید یافتن آمارنسبت بین «بی شعوری» و«تبهکاری» درجامعه باشد. یا باید«بی شعورباشی» یا« تبهکار»! راه میانی، نه این که نیست، هست! اما به چه قیمتی؟ بهای آن را چه کسانی خواهند پرداخت؟ صمد برای این که تبهکار قلمداد نشود، عمق قضایا را کاوید که بهایش مرگی زود هنگام بود. چه که دانستن، مردن است. او به مسائلی ازقبیل :«چه را معلم خوب حکم کیمیا دارد؟»،«بازرسی فرهنگی و انواع و اقسام آن»،«تنبیه بدنی»،«مشکل کتاب های درسی»،«تدریس زبان فارسی درآذربایجان»،«روستا وروستا زاده» و«زیر میکروسکپ» پرداخت. مسائلی ظاهرا پیش وپا افتاده که دربرگیرندهی طرح مسائل و مشکلات آموزشی درایران است. در واقع، طرح آسیبشناسی آموزش و پرورش که دربخش بخشهای کتاب کامل میشود و صمد با بینشی آگاهانه، به معلم درمفهوم عام و معلم خوب به طورخاص می پردازد. او میگوید: معلمها«… اولین تیپا را هنگام استخدام میخورند. گروهی به دورترین نقطهها پرت می شوند. چه را که واسطه و نفوذی درکارگزینی نداشته اند و دستهای درنقطههای نزدیک و مراکز استانها و پای تخت استقرار می یابند و معلوم است چه را. اغلب اعتراضها بیفایده است…»
درواقع سخن صمد و اشاره ی او به تبعیضات اداری و عدم مدیریت صحیح و این که چه گونه بی عرضه ترین و کودن ترین و مرتجع ترین افراد به مقام های بالا می رسند و… همه و همه مدل کوچکی نه تنها از وضعیت فرهنگی کشوراست، در دیدی عمیق تر مدلی از کل جامعه را ترسیم می کند. چه که همه چیز از آموزش و پرورش شروع می شود. غیرازاین نیست که بچه هایی که قرار است به این ترتیب رشد کرده و تربیت شوند، آینده سازان این مملکت اند.
صمد درجایی می گوید: «درعصری زندگی می کنیم که دامنه ی اعمال نفوذ و سیاست بازی دول، حتا به حیطه ی علم وهنر نیز کشیده شده. حقایق قاطع علمی (درفیزیک و نجوم و اقتصاد وفلسفه و…) را تا آن جا افشا می کنند و میان مردم رواج می دهند که سیاست روز جهان می خواهد. علم وهنر، تا آن جا مجاز شمرده می شود که تزلزلی در قالب های ذهنی مردم ایجاد نکند. بل که آن ها را دراعتقاد به قالب های فکری ساخته و پرداخته ی سیاست روز جهان پا برجا تر کند. لازم نمی بینند دانسته شود که مسافرت های فضایی و نشستن برسطح کره ی ماه، خود به خود بعضی قالب های ذهنی پیش را درهم می ریزد و فکرهای نوی نتیجه می دهد. به نظرشان همین قدرکه دو سطر خبر راست و دروغ در روزنامه ها خوانده شود یا نشود، کافی است…»(۴)
که با جای گزین کردن عصر ارتباطات، انواع کامپیوترها و ماهوارهها به خصوص شبکهی جهانی اینترنت به جای «مسافرتهای فضایی» و«نشستن برسطح کرهی ماه» دراین متن جای تعجب نخواهد بود که امروزه نیز از هر زمانی بیشتر شاهد فرو ریختن قالبهای کهنه و پوسیدهی ذهنی و فکری هستیم. آن چنان که اربابان ارتجاع، همانهایی که از این تزلزل برخود میلرزند، دچار رعب و وحشت شدهاند و از هر امکانی استفاده می کنند تا جلوی آن را بگیرند.
کهنه گوید همین گونه که هستم از ازل بوده ام
نو گوید باش ولی اگر خوب نباشی باید بروی(۵)
دراین بین اما وضع کسانی که به مراکز آموزشی یا دانشگاهها میروند تاسفبارتر است و این، تضادی است که درجامعه وجود دارد. ازطرفی، زمان پیش می رود و از طرفی راه رشد مادی چنین پیش رفتی گرفته شده و می شود وصمد حقا که با دانش خود به عنوان عنصری آگاه و پیش رو و البته آغازگر جدی بحثها پیرامون مسائل تربیتی و آموزشی درایران و به عنوان محققی که به جمع بندی تلاشهای خوب اما پراکندهی کسانی چون جلال آل احمد ودیگران پرداخت، تضادها را خوب شناخت و فریادش را بلند کرد ودرتما م مدت عمرکوتاه اما پربارش، دمی نایستاد و به نسل آینده اندیشید. چنین امری البته که جای بحث وتحقیق دارد و کتاب «کند و کاو درمسائل تربیتی ایران» می تواند آغاز گرآن باشد که با نگاهی دوباره ودقیق به کتاب نه تنها کم وکاستی ها مشخص گردد بلکه با استفاده از تجربههای صمد کند و کاوی دوباره را درمسائل تربیتی ایران آغازکنیم.
برای همین است که نام صمد، به غیراز«آقا معلم» روستاها، با مفاهیمی چون«آگاهی» و «کتاب» و«کتاب خوانی» عجین شده است. چه را که شنیدن نام او، ناخودآگاه چنین مفاهیم را به ذهن تداعی می کند. اکنون دیگر، هرجای این مملکت، صحبت از«مطالعه» و« کتاب» است، نام صمد زینت بخش آن جا است و این دستاورد کمی نیست. کسی که مرگ را به سخره می گرفت و اهمیت مساله را در تاثیر زندگی و مرگاش در زندگی دیگران یافته و زندگی را با توجه به این امرمعنی می کرد، افسوس که نیست تا ببیند همان طور که درزندگی «معلم» بوده، پس ازمرگ نیز«معلم» باقی ماند و یاد و خاطرهاش درمحفلهای گوناگون «چه گونه مطالعه کردن» را می آموزاند!
کار کارستان صمد اما، تالیف وتدوین «آموزش الفبای فارسی برای دانش آموزان آذری زبان» بود. کاری که در زمینهی آموزش زبان فارسی، نمونه و یگانه است. چه را که او با تلاشی حیرت آور و پس از سال ها کار تدریس در روستاهای آذربایجان، دست به ابداع روشی زده بود تا بدین وسیله بتوان در زمانی کوتاه و با کم ترین تلاش، فارسی آموخت. این اثر گرچه هرگز چاپ نشد، اما سرگذشت و چه گونگی سرنوشت آن، گویای حکایتی است غریب دراین مملکت و مشتی نمونه ی خروار که چه گونه امر فرهنگ دراین ناکجا آباد، دست آویزی است برای طبقهی حاکم!
در واقع صمد دراین تلاش، با روشی علمی و البته تجربی، به یافتن واژه های مشترک میان زبان فارسی و گویش آذری پرداخت و آنها را درجملاتی آسان و قابل فهم- که برای آذری زبانان مانوس باشد- آورد و به این وسیله خود را به عنوان محققی توانا معرفی کرد که درصورت چاپ و بهره گیری از آن، میتوانست در شیوهی تدریس زبان فارسی در بخش عظیمی از سرزمین ما، تحولی محسوب شود. چه که او سالها در تدوین کتاب الفبایش کوشید. فیش برداری کرد و خون جگرها خورد. چه را؟ برای آن که فلان کودک آذری زبان درفلان روستای دورافتاده، راحتتر فارسی یاد بگیرد و باز اگر این کتاب چاپ میشد، صمد را با چهرهای دیگر هم میشناختیم. «ارائهگر روشهای علمی آموزشی و تربیتی». اما افسوس و صد افسوس که این مملکت همواره زیر نفوذ کوتولههای فرهنگی و سیاسی است که جز فضل فروشی، کاری از دستشان برنمی آید. اینان ارزش کار صمد را تنها در مقدار خوش آمد یا نیامد مقامات بالا میسنجیدند. از این رو خردهگیریها شروع شد که صمد مدتی با این کوتولههای به اصطلاح فاضل سروکله زد تا این که ذله شد و عطای کتاب را به لقای چاپاش بخشید! کتاباش را برداشت و پناه آورد به روستا و کار معلمیاش را از سرگرفت که البته همین کتاب به نوعی باعث برانگیختن و حساسیت بیشتر مقامات روی صمد شد که سرانجام به مرگاش انجامید.
به این ترتیب نام و یاد صمد به عنوان ادبیات شناس، قصه نویس، محقق فرهنگ مردم و پژوهشگر مسائل آموزشی در یادها خواهد ماند و البته اظهار فضل آن کوتولههای فرهنگی امروزی که با خرده گیریهای گاه جانبدار و دیکته شده از سوی محافل «پول وقدرت» سعی در تخطئهی شخصیت و آثار او دارند، نمیتواند چیزی از ارزشهای این معلم سادهی روستاهای آذربایجان بکاهد.
یادش گرامی و راهش پُر رهرو باد
چه خوب است چمن
که دربودن و نبودن
جایش سبزاست
پانویس ها:
۱. دوم تیرماه ۱۳۱۸- شهریور۱۳۴۷
۲. به نقل ازکتاب نوعی ازهنر، نوعی از اندیشه
۳. مجموعه مقاله ها ، مقاله ی «درحاشیه ی طرح تازه ی آقای دکتر صناعی»
۴. به نقل از مجموعه مقاله ها، بررسی کتاب ساختمان خورشید
۵. برتولت برشت، زندگی گالیله، عبدالرحیم احمدی نشراندیشه، ص ۱۵۷
