مناسبات ایران و هند در بستر چالش های استراتژیک و ژئوپلیتیک جهانی

اینک با گذشت نزدیک به سه دهه از پایان جنگ سرد و فروپاشی اتحاد شوروی ، با مناسبات بین المللی نوینی  روبرو هستیم . با قدرت گیری اقتصادی ونظامی وسیاسی چین و قدرت گیری دولت  روسیه و تثبیت نسبی  اتحادیه اروپا به رغم خروج انگلیس از آن  و توانمندی بیشتر هندوستان، برغم تلاش های آمریکا برای گسترش  قدرت جهانیش ، جهان آرام آرام بسوی چند قطبی شدن پیش رفته  ومعادله ی نیروها در سطح جهانی با دگرگونی های زیادی روبرو گشته است.

جیمز ماتیس وزیر دفاع آمریکا در دی ماه امسال در سخنانی تنش زا اعلام کرد که گسترش شتابان توان نظامی چین و گسترش سیاست های تعرضی روسیه از نظر امنیت ملی آمریکا در درجه ی نخست قرار دارندو خطر آنها برای منافع آمریکا از تروریسم جدی تر است. او افزود که چین وروسیه برتری نظامی آمریکا را در گوشه و کنار جهان به خطر انداخته اند. در استراتژی جدید دفاع ملی آمریکا در همین زمینه به افزایش توان نظامی چین در دریای جنوبی چین و گسترش فعالیت های سیاسی و اقتصادی این کشور در جهان اشاره رفته  و اشغال کریمه و دخالت روسیه در سوریه به عنوان سیاست تعرضی این کشور ارزیابی شده است. 

هند با ۱.۳ میلیارد نفر به عنوان دومین کشور پر جمعیت جهان و یکی از بزرگترین اقتصادهای  کشور های در حال توسعه و به عنوان یک قدرت اتمی،  در مناسبات و محاسبات بین المللی از اهمیتی دم افزون برخوردارست. اختلاف های دیرینه هند با پاکستان وچین و پیوندهای نزدیک  اقتصادی و استراتژیکی چین و پاکستان در چند سال گذشته در چارچوب جاده ی ابریشم جدید که چین سرمایه گذاری ۹۰۰ میلیارد دلاری برای آن در نظرگرفته است و نزدیکی آرام آرام  هند و آمریکا در این سالها، وضعیت جدیدی را در این بخش از جهان پدید آورده است که اگر اختلاف های چند دهه ای جمهوری اسلامی و آمریکا و جنگ در افغانستان و سوریه و عراق و نقش روسیه در منطقه را  هم  به آن بیافزاییم، با صحنه ی سیاسیی روبرو می شویم که با پیچ  و خمها و چالشها و پیچپدگییها و درگیری های بسیاری روبروست.    

قدرت گیری روزافزون چین از نظر اقتصادی و سیاسی و نظامی در جهان و رویارویی و رقابت اقتصادی و استراتژیکی و ژئوپلیتیکی آمریکا و چین همانگونه که در سند راهبرد جدید آمریکا که چندی پیش انتشار یافته به آن اشاره رفته است به هند بعنوان همسایه ی بزرگ و نیرومند  چین که به آب های آزاد دسترسی دارد  نقش ویژه ای می بخشد که همه بازیگران عرصه ی شطرنج جهانی و منطقه ای به آن توجه دارند و یا  باید داشته باشند. دولت چین در ساختن  راه ابریشم جدید، جایگاهی برای هند در نظر نگرفته است و با توجه به اینکه پاکستان هم راه ارتباط هند با افغانستان و آسیای میانه را بسته است هند به تنها امکان باقی مانده برای ارتباط  ترانزیتی زمینی  با افغانستان و آسیای میانه و قفقاز و ترکیه و اروپای شرقی که ایران باشد روی آورده است. مسیری استراتژیک که می تواند پیوندهای استواری میان هند و کشور های یاد شده فراهم آورد.  در دوره تحریم های فاجعه بار جهانی در سال های گذشته، هندوستان روابط اقتصادی خود با ایران را کاهش داد بی آنکه آنرا کاملا قطع کند، چنانکه واردات نفت خام از ایران  از ۱۳ درصد کل واردات نفتی هند در سال ۲۰۱۰  به ۵ درصد در سال ۲۰۱۵ کاهش یافت. پس از توافق برجام و پایان تحریم های جهانی، صادرات نفت ایران به هند با شتاب افزایش یافت و در سال ۲۰۱۶ به ۵۰۰ هزار بشکه در روز رسید. با توجه به نیاز دم افزون هند به نفت و گاز، هند بر آنست که با سرمایه گذاری در میدان گازی فرزاد در خلیج فارس با ایران در زمینه استخراج گاز شریک گردد. شرکت نفت و گاز دولتی OVL پیشنهاد همکاری و انجام سرمایه گذاری با حجم ۶ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار به وزارت نفت ایران را مطرح کرده بود اما جمهوری اسلامی به سبب بده بستان های سیاسی – نظامی با روسیه خواهان بستن قرارداد با روسیه است . این چالش سبب شد که هند از واردات نفتی اش از ایران بکاهد اگر چه هنوز از بستن این قرار داد کاملن قطع امید نکرده است. بنظر می رسد منافع ملی ایران با مشارکت هندی ها  در این پروژه بیشتر تامین می شود.    

سفر سه روزه روحانی به کشور هند با همراهی وزیران خارجه و نفت و افرادی از بخش خصوصی  در اواخر ماه بهمن با توجه به اوضاع نابسامان جهان و چالش های داخلی و منطقه ای و جهانی ای که حکومت جمهوری اسلامی با آن روبرست از جهت های  گوناگون قابل بررسی است.  این سفر با آوازه گری های روحانی در باره ی برادری و وحدت میان مسلمانان  و اتحاد اسلامی در نماز جمعه اهل سنت حیدر آباد همراه بود جالب آن ست که در کشور سخنران،  اهل سنت حتی از داشتن یک مسجد در پایتخت شان تهران  بی بهره اند. او همچنین در نشستی با زرتشتیان هند گفت پیشرفت کشور پیشرفت همه ی ایرانیان و فرهنگ و تمدن باستانی ماست. او از آنان برای داشتن روابط نزدیکتر اقتصادی با ایران دعوت کرد.  این سخنان هنگامی به زبان آورده می شود که زرتشتیان ایرانی ازسوی شورای نگهبان  حتی از صحنه ی انتخابات حذف می شوند. 

دور جدید مناسبات ایران و هند با سفر نخست وزیر کنونی هند به تهران در سال ۲۰۱۶ شتاب بیشتری پذیرفت وبا سفر روحانی به هند می تواند در گستره های ترانزیت کالا و انرژی و نفت و گاز و پتروشیمی و تجاری و علمی و فن آوری گسترش یابد. ایران و هند در سده های طولانی از مناسبات خوبی با یکدیگر برخوردار بودند اگرچه  یورش نظامی نابخردانه نادرشاه افشار به هند و تسخیر این کشور که ره آوردی جز مشتی عاج  و جواهرات  به همراه  نداشت ضربه ای اساسی به این مناسبات نزدیک، بویژه در زمینه فرهنگی وارد ساخت و بدتر از آن با تضعیف حکومت هند، تسخیراین کشور  از سوی دولت انگلستان و مستعمره شدن هند را آسان تر نمود وبا تسخیر این کشور از سوی انگلیس،  روابط تاریخی و فرهنگی نزدیک ایران وهند با گسلی استعماری روبرو شد و ایران عملا در مرزهای شرقی اش  با ابر قدرت استعماری انگلستان همسایه شدکه به جدایی بخش های بزرگی از کشور در سده نوزدهم انجامید.

مودی نخست وزیر هند در دیدار با روحانی  آمادگی دولتش را برای سرمایه گذاری در بخش نفت و گاز ایران اعلام داشت و پرادان وزیر نفت هند گفت در صورت خرید نفت خام از ایران سود خواهیم برد زیرا به ما تخفیف های خوبی داده شده است. جمهوری اسلامی برای امسال کرایه حمل نفت به هند را از ۸۰ درصد به ۶۲ در کاهش داده بود گوبا این تخفیف  به ۱۰۰ درصد افزایش داده شده است وحمل نفت به هند رایگان انجام می پذیرد. در واقع جمهوری اسلامی با ادامه سیاست های نابخردانه بین المللی و منطقه ای خود  و پیامدهای ناگزیر مالی و اقتصادی آن، منافع ملی  ایران را به حراج می گذارد و به همه باج می دهد.

در جریان این سفر، ایران و هند ۱۵ سند همکاری و تفاهم نامه  امضا کردند که مهمترین آنها قرارداد مربوط به بندر چابهار است. آماج راهبردی هند از مناسبات نزدیکتر با ایران ، برقراری ترانزیت کالا با افغانستان و آسیای میانه و قفقاز و ترکیه از بندر چابهار است. هند ازجمله  با گسترش راه آهن از چابهار به دیگر نقاط ایران  می تواند به این هدف دست یابد. هند نیمی از هزینه یک میلیارد دلاری توسعه چابهار و گسترش راه آهن چابهار به زاهدان را به عهده می گیرد. مودی نخست وزیر هند در باره جایگاه بندر چابهار با دروازه طلایی نامیدن آن گفت بندر چابهار می تواند بازی مناسبات تجاری در منطقه و جهان را دگرگون کند. او گفت ما  هم اکنون صادرات گندم هند به افغانستان را از راه بندر چابهار آغاز کرده ایم. قرار است امسال یک میلیون تن گندم از این راه از هند به افغانستان صادر شود.

فاز نخست توسعه چابهار بنام پروژه بندر بهشتی که پیمانکار اصلی آن قرارگاه خاتم الانبیا سپاه پاسداران بود نزدیک به ۱۲ سال به درازا کشید. در قرارداد ایران و هند کنترل بخشی از بندر چابهار برای پیشبرد شتابان تر کارها برای مدت ۱۸ ماه به عهده هند واگذار شده است. اقدام ناخوشایندی که گویا با توجه به ناکارامدی مدیریتی قرار گاه سپاه ، طرفین آنرا ضروری دانسته اند. ایران و هند برآنند تا ظرفیت ترانزیت کالا ی این  بندر را به ۸۰ میلیون تن در سال برسانند.

نقشه راه توسعه چابهار نیازمند نیروی کار بسیار و ایجاد محل کار های جدید است.  با توجه به افزایش جمعیت در منطقه، ساخت یک شهر جدید در کنار چابهار در دستور کار قرار گرفته است.  پیشرفت درست و بهنگام برنامه ها می تواند به امر توسعه ی استان سیستان و بلوچستان و فقر زدایی این بخش از ایران یاری رساند. سامان یابی پروژه توسعه چابهار با همکاری هند به بالا رفتن جایگاه استراتژیک و اقتصادی ایران در آسیای غربی می انجامد. از این رهگذر بندر چابهار رقیبی برای بندر گوادر پاکستان می شود  که در فاصله ۱۷۰ کیلومتری آن قرار دارد و چینی ها تاکنون میلیاردها دلار در آن  به عنوان یکی ازمرکزهای مهم جاده ابریشم جدید سرمایه گذاری کرده اند. بندر گوادر به عنوان یک بندر استراتژیک  برای هر دو کشور چین و پاکستان از اهمیت بسیاری برخوردار است.

همکاری ایران با هند می تواند در چارچوب یک سیاست موازنه مثبت ارزیابی گردد و از باج دهی های جمهوری اسلامی به چین از جیب ملت ایران به سبب تحریم ها و پیامدهای پسا برجامی آن بکاهد بی آنکه دو کشور  چین  و ایران را رویاروی یکدیگر قرار دهد و  به برقراری مسیر چین، ایران، اروپا به عنوان یکی از دوشاخه ی اصلی جاده ابریشم جدید که برای منافع ملی ایران بسیار مهم است، آسیبی وارد آورد. شاخه دیگر  جاده ی مهم و استراتژیک ابریشم جدید از روسیه می گذرد و کمی هم طولانی تراست.

همواره باید بهره گیری از موقعیت مهم جغرافیایی ایران را برای برقراری مناسبات بهتر با دیگر کشور های منطقه و قدرت های  بزرگ جهانی در نظر داشت و از آن برای بهبود و گسترش  مناسبات با همه ی کشورهای جهان از جمله آمریکا سود جست و  از دامنه اختلاف ها و درگیری ها کاست. جنگ سرد د یریست که به پایان رسیده است و آغاز احتمالی جنگ سرد جدید هم در شرایط جهانی کاملا دگرگون شده ای جریان خواهد یافت که راه کارها و سیاست ورزی های مناسب روز را خواهد طلبید.

گسترش مناسبات  اقتصادی ایران و هند و افغانستان و آسیای میانه و قفقاز و ترکیه  با استفاده از امکانات بندر بسیار مهم  چابهار از دیدگاه راهبردی  می تواند به نفع مردم ایران تمام گردد، جدا از اینکه چه حکومتی بر سر کار باشد زیرا این همکاری ها به کاهش  تنش ها در منطقه ی آشوب زده ی ما  و به رشد و توسعه اقتصادی ایران و  منطقه یاری می رساند.

عیسی پهلوان