کارزارهای بی خشونت

جنبش و مبارزهء بی خشونت برای پیروزی به کارزاری موفق نیاز دارد. کارزار (Campaign) بی خشونت مجموعه ای از فعالیتهای سیاسی است که در طول زمانی مشخص برای رسیدن به اهدافی از پیش تعیین شده انجام می شود. پیگیری و رویکردی سامان یافته (سیستماتیک) از جمله عناصر کلیدی کارزار محسوب می شوند. هر یک از این فعالیتها، چون حلقه های به هم پیوسته ای به حرکت بعدی پیوند می خورند و به نیرو، گستردگی و پیشرفت جنبش می افزایند. در کارزاری که زیرکانه و دوراندیشانه طرح ریزی شده باشد ارزش هر عمل در ارتباط و تاثیر آن بر فعالیت بعدی و ریشه داشتنش در فعالیت قبلی نهفته است و به تنهایی ارزیابی نمی شود. البته این بدان معنا نیست که روزهای خاص و نمادین ( سمبولیک ) مانند هیجده تیر، سی ام تیر و شانزده آذر، برای تظاهرات و اعتراض انتخاب نمی شوند. بلکه آنگاه که امکان پذیر است وصل حرکات و فعالیتها در قالب کارزار از پیش برنامه ریزی شده و سازمان یافته ای به یکدیگر ارجحیت دارد و نیروی مبارزه را افزایش می دهد. همانطور که انجام یک تظاهرات موفق احتیاج به برنامه ریزی دقیق و محاسبه عکس العمل های حریف و راههای مقابله با آن را دارد، طراحی و پیاده کردن کارزاری موفق که شامل همه انواع حرکات بی خشونت از تظاهرات، اعتصاب غذا، تبلیغات، تحصن، تا اعتصاب عمومی و دیگرتاکتیک های مبارزه می شود به برنامه ریزی دقیق و مفصل نیاز دارد که به مراتب دشوارتر از انجام یک تظاهرات تنهاست.۱. برنامه ریزی کارزار بی خشونت
قدم اول، تحقیق در بارهء خواسته های جنبش، مشکلات و موانع و ظرفیتهای نظامی، سیاسی و فرهنگی حریف است. با تحقیق، گروههای مطالعاتی، جلسات بحث و گفتگو و کنفرانس ها پایه های طرح کارزار ریخته می شود. متاسفانه در کشوری که دیکتاتوری و سانسور سیاسی و فرهنگی امکان ارتباط آزاد و گسترده را محدود می سازد این بخش از برنامه ریزی کارزار گاه ضعیف ترین بخش آن است. اگرچه خواسته های جنبش در حالیکه مردم تشنه ء آزادی و حق حاکمیت ملی هستند به سرعت شکل می گیرند اما تجزیه و تحلیل مشکلات و موانع و مطالعه ظرفیت های حریف اغلب بصورت مخفی و تنها در جمع معدودی از مبارزان امکان پذیر می شود و از آنجا که مورد نقد و بحث گسترده قرار نمی گیرد به پیشرفت کافی نیز در هنگام آغاز کارزار نمی رسد. از این رو موانع و ظرفیت های حریف گاه با پرداخت بهای سنگین تر و در جریان مبارزه آشکار می شود. قدم دوم، تعیین هدف برای فعالیت های اولیه است. اگر در جریان تجزیه و تحلیل ظرفیت های حریف نقاط ضعف آشکار شده باشند، انتخاب ضعیف ترین نقطه نظام برای تمرکز دادن انتقادات و اعتراضات اولویت دارد. در یکی از فازهای مبارزه برای استقلال هند از انگلیس، گاندی انحصار انگلستان بر معادن نمک هند را بعنوان هدف اصلی کارزار انتخاب کرد. در آغاز به نظر می رسید این هدف در مقایسه با هدف اصلی جنبش، یعنی استقلال هند، هدفی کوچک و بی اهمیت باشد. اما از آنجا که « نمک » با زندگی همه مردم در این سرزمین گرم و فقیر ارتباط داشت و قیمت نمک بر سختی زندگی آنان می افزود و از سویی ساختن آن مستقل از کمپانی های انگلیسی ( و در حقیقت نقض قوانین نمک رایج در مستعمره ) آسان بود ناگهان به نماد جنبش استقلال و دلیل ضرورت استقلال برای مردم هند مبدل گشت و انگلیس « کارزار نمک » را تهدیدی برای «فلج کردن کامل ساختار اداری» خواند. وقتی به گذشته می نگریم از دیدگاه بسیاری از تاریخ نویسان « کارزار نمک » درخشان ترین کوشش مبارزه بیست و هشت سالهء هندوستان برای استقلال از انگلیس بود.قدم سوم، پس از تعیین هدف انتخاب اهداف کوتاه مدت و بلند مدت است. به نظر می رسد هدف بلند مدت جنبش مردم ایران رسیدن به دمکراسی و حقوق بشر، عدالت، امنیت و رفاه اقتصادی است و رفراندوم برای تعیین نظامی که این خواسته ها را تامین می کند در درجهء اول اهمیت قرار دارد. اما اهداف کوتاه مدت به همان آسانی انتخاب نمی شوند و چه بسا که همیشه توافق گسترده و یکسانی در این باره وجود نداشته باشد. اگر اهداف کوتاه مدت روشن نباشند و مورد توافق گسترده مبارزان قرار نگیرند کارزار را به رکود یا توقف دچار می کنند. برای مثال حکومت کودتا ناگهان پایه های توافق گسترده و یکسانی برای مبارزان داخل کشور ریخته است. اهداف تقویت یکپارچگی ومقاومت ملی، فرسایش کودتاچیان، و فلج سازی حکومت کودتا در درجهء اول اهمیت قرار گرفته است. برای فرسایش و فلج سازی کودتاچیان باید اهداف کوتاه مدت تر را نیز مشخص کرد.اهداف کوتاه مدت باید قابل دسترسی باشند. پیروزی در زمانی نسبتا کوتاه و رسیدن به اهداف کوتاه مدت و تشویق مبارزان برای ادامه و حرکت به جلو اهمیت بسیاری دارد. رسیدن به اهداف کوتاه مدت باید قابل اندازه گیری و برآورد باشد. برای هدف کوتاه مدت باید جدول زمانی معینی را در نظر داشت تا درپایان مدت معین قابل ارزیابی و تجدید نظر باشد و بالاخره هدف کوتاه مدت باید قدم مهمی در راه رسیدن به اهداف دراز مدت باشد.برای مثال، هدف آزادی زندانیان هدفی روشن و قابل اندازه گیری است. اگر مبارزان داخل کشور این هدف را قابل دسترسی ارزیابی کنند وبرای آن مهلت زمانی مشخصی را قرار دهند طبیعی است که رسیدن به این هدف کوتاه مدت باعث تشویق و روحیهء مبارزان و قدم مهمی در راه رسیدن به اهداف دراز مدت می شود.در تعیین اهداف کوتاه مدت باید « حداقل » هایی را که برای مبارزان قابل قبول است مشخص کرد تا خطر به سازش کشیده شدن و متوقف ساختن بخشی از کارزار بدون ایجاد تغییری اساسی کمتر شود. برای مثال پذیرش آزاد کردن تعدادی از دانشجویان و فعالان رده های پایین در حالیکه رهبران و فعالان ردهء بالا در زندانهای سری سپاه برای اجرای نمایش های تلویزیونی و اعترافات ساختگی زیر شکنجه قرار دارند به منزلهء به خطر انداختن هدف کوتاه مدت کارزار است و نباید در چهارچوب « حداقل » برای مبارزان قابل قبول باشد.۲. آنالیز کارزار بی خشونت
تجزیه و تحلیل و بررسی کارزار پس از مشخص کردن اهداف آن آغاز می شود. تجزیه و تحلیل کارزار مشخص می کند که شرکت کنندگان این کارزار چه کسانی هستند و چگونه به کارزار یاری می رسانند. برای پیروزی کارزار به شرکت چه کسانی نیاز است و چگونه می توان با آنها تماس گرفت. ظرفیت حریف، مکانیسم تهاجم و سرکوب حریف و راههای مقابله و خنثی ساختن این سرکوب بخش مهمی از این تجزیه و تحلیل است. بر اساس این تجزیه و تحلیل « نقشه عمل » کارزار تدوین می شود. « نقشه عمل » شامل افزایش قدم به قدم فشار مردم بر حریف است. در هر مرحله فشار به حریف افزایش می یابد بدون آنکه فعالیتهای مرحلهء قبلی کنار گذاشته شود. تحصیل و تعلیم درسهای مبارزه بی خشونت باید در همهء مراحل بخش جدایی ناپذیر کارزار باشد. بطور کلاسیک افزایش قدم به قدم فشار بر حریف در کارزار بی خشونت در مراحل زیر صورت می گیرد:
۱) تحقیق و مطالعه در ظرفیت های خود، حریف و تعیین اهداف
۲) مذاکرات و تلاش برای متقاعد ساختن حریف به عقب نشینی در برابر خواسته های مردم
۳) سخنرانی ها و جلسات عمومی، نامه های سرگشاده
۴) تظاهرات موضعی و عمومی
۵) اعتصابات محدود از اعتصابات کاری تا غذایی
۶) تحریم های مالی ( در صورت امکان )
۷) نافرمانی مدنی، حرکت دسته جمعی در نقض قانون
۸) اعتصابات عمومی ( متوقف ساختن کامل چرخهای اقتصادی )
۹) ایجاد یک حکومت موازی۳. ارزیابی کارزار بی خشونت
کسی که وظیفه ارزیابی کارزار را به عهده دارد لیستی از مسائل کلیدی زیر آماده می کند و آنگاه درزیر هر یک از این مسائل سؤالات مقدر را مطرح می کند و سعی می کند تا با جواب دادن به این سؤالات نمای کلی کارزار و دستاوردهای آنرا بدست دهد.۱) تاریخ کارزار
آیا نقاط آغاز و پایان کارزار تحت بررسی مشخص هستند؟ آیا مبارزان برای کارزار خود جدول زمانی خاصی در نظر داشتند؟
۲) اهداف
الف – بلند مدت – آیا اهداف بلند مدت روشن و مورد توافق عمومی بودند؟ آیا این اهداف به صراحت اعلام شدند؟
ب- کوتاه مدت – آیا اهداف کوتاه مدت انتخاب شده بودند؟ آیا قابل دسترسی بودند؟ آیا دسترسی به آنها قابل برآورد و اندازه گیری است؟ آیآ با دسترسی به این اهداف کارزار به اهداف بلند مدت خود نزدیکتر می باشد؟
ج – جدول زمانی – آیا مهلت زمانی مشخص برای رسیدن به به اهداف کوتاه مدت معین شده بود تا بر اساس آن بتوان پیشرفت و میزان موفقیت کارزار را اندازه گیری کرد؟
د – برنامهء حداقل – آیا اهداف حداقلی از پیش تعیین شده بودند تا بر اساس آنها کارزار به سازش و یا مصالحه کشیده نشود؟
۳) شرکت کنندگان
در آغاز چه کسی طرفدار ما بود و چه کسانی را نیاز داشتیم؟ برای حصول موفقیت طرفدار خود چه کنیم؟ این کسان را چگونه می بایست جذب می کردیم؟ آیا بدنه ای از طرفداران سازمان یافته و منضبط برای ادامه کارزار و ایجاد تداوم وجود داشت؟
۴) مخالفان
چه کسانی در اردوی مخالفان تصمیم گیران اصلی هستند؟ آیا لازم است برای پیروزی کارزار بخشی از طرفداران مخالفان به کارزار بپیوندند و یا خنثی گردند؟ جذب اینان و یا خنثی کردن آنها به چه طریقی باید انجام پذیرد؟
۵) سازماندهی و کارسازنده
ساختار سازمانی جریانی که می بایست بدنهء اصلی کارزار را تشکیل دهد و آن را به نتیجه برساند چه بود؟ تصمیم گیریها چگونه انجام شد؟ کارزار چگونه از حمایت مالی برخوردار شد؟ آیا همزمان با کارزار در مخالفت با رژیم کار سازنده برای جایگزین کردن نهادهای موازی با آن به جای نهادهای رژیم انجام گرفت و اگر گرفت میزان موفقیت آن چه بود؟
۶) آمادگی برای عمل
چه تحقیق و مطالعاتی صورت گرفته بودند؟ تحصیل و تعلیم کادرها، سخنرانی عمومی و استفاده از رسانه های گروهی غرب و یا مستقل تا چه اندازه انجام شده بود؟ تعلیم کارها برای حرکتهای اصلی و یا مستقل تا چه اندازه انجام شده بود؟ تعلیم کادرها برای حرکتهای اصلی و مهم کارزار تا چه حد انجام شده بود؟ آیا مبارزان به اندازهء کافی برای مقابله با سرکوب قابل پیش بینی آماده بودند؟ آیا به رژیم قبل از حادتر کردن مبارزه اولتیماتوم داده شده بود؟ اگر شده بود جواب رژیم چه بود؟
۷) عمل
چه شکلهایی از عمل بی خشونت در طول کارزار به کار گرفته شدند؟ ( از اعلامیه دادنها، نامه های سرگشاده، اعتراض دسته جمعی، تظاهرات، اعتصاب غذا، اعتصابات عمومی، فلج کردن اقتصادی و اجتماعی رژیم، تشکیل نهادهای موازی و در نهایت جایگزینی ) آیا لازم بود مبارزه از یک پله به پله بالاتر ارتقا پیدا کند؟ اگر بود چه وقت و چگونه؟ آیا اعتصابات محدود و تحریمها مؤثر بودند؟ آیا کارزار در نهایت به نافرمانی مدنی و حرکت مدنی و حرکت دسته جمعی انجامید یا خیر؟ چرا؟ و بالاخره چرا عمل دسته جمعی در نقطه توقفش ایستاد و فراتر نرفت؟
۸) عکس العمل مخالفان
آیا مبارزان اکثرا کتک خوردند، به زندان افتادند، شکنجه شدند، به قتل رسیدند و یا برای هدف سرکوب قرار گرفتن اولویت های خاصی تعیین شده بود؟ آیا خانواده های آنان امکان ابراز مخالفت و دفاع از آنان را داشتند؟ کدامیک از مبارزان و به چه دلیل زیر شکنجه قرار گرفتند و از اعترافات آنها چه استفاده ای مورد نظر رژیم بود؟ تاکتیک های دیگر مخالفان از تمسخر، حذف کردن از رسانه ها، و به سازش و مصالحه کشاندن در چه مراحلی صورت گرفت و تا چه حد موفقیت آمیز بود؟
۹) نتایج
آیا کارزار به اهداف کوتاه مدت خود رسید؟ آیا پیشرفتی در جهت اهداف دراز مدت حاصل آمد؟ بر سر مبارزان مجروح و زندانی چه آمد؟ آیا از پایگاههای هر چند محدود توده ای رژیم کاسته شد؟
۱۰) آنالیز
آیا تاکتیک های مناسبی در زمانهای مناسب اتخاذ شده بود؟ آیا بهترین اهداف انتخاب شده بودند؟ آیا جدول زمانی واقع بینانه انتخاب شده بود؟ اگر واقع بینانه بود آیا کارزار به جدول زمانی تعیین کرده وفادار ماند؟ آیا آگاهی توده ها ارتقا پیدا کرد؟ آیا عملهای غیر خشونت آمیز کارزار به روشنی اسطوره ها، رازها و حقایق جامعه و مشکلات آنرا به مردم رساندند؟ اگر اهداف کوتاه مدت به نتیجه نرسیدند چرا چنین شد؟ کارزار چگونه می توانست تقویت شود؟ آیا بنیهء سازمانی و وسعت آن برای انجام موفقیت آمیز کارزار و ادامه ء آن کافی بودند؟ آیا تصمیم گیرندگان کارزار از نظرهای شرکت کنندگان و طرفداران خود با خبر می شدند ونسبت به آن پاسخگو بودند؟ آیا در زمینه ء تصمیم گیری مشکلاتی ناشی از قاطعیت بیش از حد یا تردید بیش از اندازه وجود داشت؟ چه کسی در طول کارزار ابتکار عمل را به دست داشت، رژیم یا مبارزان؟ آیا وقایع غیر منتظره ای بودند که به کارزار یاری و یا به آن آسیب رساندند؟این ارزیابی پیشنهادی ده قسمتی برای استراتژیست مبارزه ء بی خشونت چهارچوبه ای برای تجزیه و تحلیل و نقد کارزار فراهم می کند. همانطور که در آغاز گفته شد پیگیری و رویکرد سازمان یافته از عناصر کلیدی یک کارزار موفق محسوب می شوند. اما نباید از نظر دور داشت که این دو خصوصیت از عناصر کلیدی ارزیابی موفق از کارزار بی خشونت نیز به شمار می آیند. در این مرحله ما بیش از هر چیز به تجزیه و تحلیل و بررسی گسترده، سامان یافته و پی گیری مبارزان داخل کشور احتیاج داریم. مبارزان می توانند با نوشتن تجربیات خود و انتشار آن در سطح وسیع، مبارزه بی خشونت را ارتقا دهند. در زمانی که به نظر می رسد مبارزه وارد فازی از اعتصاب غذاها و اعتراضات پراکنده شده باشد و تظاهرات خیابانی و تحصن ها هنوز وجه سراسری و ملی نیافته عدم انتشار تجربیات و ترسیم تصویر بزرگتر جنبش برای جوانان این توهم را ایجاد می کند که جنبش به رکود یا تسلیم در برابر سرکوب رژیم دچار شده است. واقعیت اما چنین نیست. اعتراض دانشجویی ۱۸ تیرماه ۱۳۷۸ به یک روز نیانجامید. بنا به گزارش شورای عالی امنیت ملی رژیم در طول سال ۷۶ تا ۷۷، ۱۴ راهپیمایی در کوی دانشگاه تهران انجام گرفته بود که جمعیت در این راهپیمایی ها به طور متوسط ۱۰۰ تا ۱۵۰ نفر ثبت شده بودند و همه در کنترل کامل کلانتری یوسف آباد قرار داشتند. اما چهار سال بعد درتیرماه ۱۳۸۲ علیرغم حمله و سرکوب وحشیانه، استبداد حاکم با چهره ای پی گیرتر، دلیرتر، پخته تر و برخوردار از حمایت مردمی گسترده تری مواجه گشت. و امروز ده سال بعد از تیرماه ۱۳۷۸ ، و پس از دوهفته سرکوب وحشیانه حکومت کودتا از کنترل و سرکوب کامل عاجز است. بر اساس آنچه که تا کنون رخ داده می توان گفت که مبارزهء بی خشونت مردم ما پیشرفت و بلوغی اعجاب انگیز داشته است.رامین احمدیمنابع۱. Gene Sharp, The Politics of Nonviolent Action – Extending Horizons Books, 1973
۲. Peter Ackerman and Christopher Kruegler, Strategic Nonviolent Conflict, 1994
۳. Thomas Schelling, Some Questions on Civilian Defense In Civilian Resistance as a National Defense, Penguin Books, 1969