اسناد ایالات‌متحده بی‌تردید نشان می‌دهد که کودتا بدون مشارکت سیا و ام‌آی۶ موفق نمی‌شد. در واقع، گزارش دونالد ویلبر از کودتا تصدیق می‌کند که ام‌آی۶ نقش اساسی ایفا کرده است، حتی اگر ویلبر تلاش می‌کند اعتبار بیشتر را به سیا بدهد. من نتیجه می‌گیرم که سیا به ام‌آی۶ نیاز داشت، ام‌آی۶ به سیا نیاز داشت و هر دو به یکدیگر نیاز داشتند.*۱
بیش از یکصد سال است که مردم ایران در تلاش رهایی خود از فقر و بدبختی و جهل و خرافات، به طوری جدی اقدام به مبارزه با عوامل قدرت های مطلقه ای زدند که به طور سنتی میراث دار آن شده بودند و هیچ گونه تغییری در روش و حکومت گری و اداره کشور که منجر به منافع عمومی باشد در آن ها دیده نشده است, بلکه به اقتضای زمان و در قبال آگاهی های جامعه و درخواست های مطالبات دموکراتیک آن ها, با زبانی به غیر از سلطه و زور پاسخی داده نشده است . انقلاب مشروطیت ایران از میان مطالبات مردم ایران به منصه ظهور رسید و امر مبارکی بود که شاید می توان گفت که اولین نمونه ای بود که در میان ملل آسیا اتفاق افتاده بود و توانست منشاء خیر و خبر و امیدی برای ملل دیگر باشد که باید عزم را جزم نموده و با همت عمومی، بر دریافت حقوق حقه خود اقدام نمایند.اما پس از گذراندن این همه مشقت و مرارت مردم,عوامل داخلی و با کمک مداخلات دولت استعماری انگلیس, بر استقلال و عدم وابستگی خواست های انقلاب مشروطیت که به پای آن خون هزاران نفر قربانی شده بود, سرانجام حکومت ایران به دست رضا شاه افتاد که طی یک روند خانمان برانداز، ضد آزادی و ضد فرهنگی, با بستن دهان ها و شکستن قلم ها و کشتن آزادی خواهان و اهل قلم کشور, استبدادی پادگانی را به به کشور ما تحمیل کرد و سرانجام با گرایش به دولت فاشیستی آلمان که قدرت نمایی می کرد, کشور ما را دچار بحران ویرانگر دیگری نمود و کشور ما در تصرف سه قدرت متجاوز انگلیس و شوروی و آمریکا در آمد.
در شهریور ۱۳۲۰ با صدای غرش چند هواپیمای بیگانه در آسمان پایتخت و اشغال قسمت هایی از مناطق شمال و جنوب کشور, کاخ استبداد رضا شاهی فروریخت, رضا شاه اجبارا مستعفی شد و به طرف تبعید گاهش روانه گردید. پس از آن، مختصر روزنه روشنایی آزادی بر فضای تاریک و خفقانی بیست ساله تابیدن گرفت. روزنامه ها از قید سانسور شدید رهایی یافتند و به خود اجازه دادند از دوران دیکتاتوری مطالبی تاریخی بنویسند. اشخاصی که از دوران بیست ساله یعنی از کودتای ۱۲۹۹ به بعد اطلاعات و خاطرات و اسنادی داشتند با نوشتن آن ها گوشه هایی از تاریخ را که در زیر توده هایی از حکومت اختناق مدفون گردیده بود بر ملا و بسیاری از حقایق تاریخی آشکار ساختند.*۲
سرانجام پس از اخراج رضا شاه از کشور, محمد رضا پهلوی ولیعهد او را به جانشینی او به سلطنت رساندند. اما, او هم رویه پدر را در پیش گرفت و دقیقا علیه مفاد قانون اساسی حاصل از انقلاب مشروطیت, اقدام به سرکوب آزادی ها اجتمایی زد و بعد ها با تاسیس یکی از مخوف ترین تشکیلات های امنیتی جهان” ساواک”, به اصطلاح ضد جاسوسی که بنا به اعتراف برخی از بازماندگان آن دوره, فقط در جهت سرکوب مخالفین و به ویژه کمونیست ها تدارک دیده شده بود.” در بهمن ۱۳۵۷ بساط رژیم کودتایی شاه برچیده شد و او با خواری و ذلت برای همیشه قدرت را ترک نمود و در کمال عجز و فرسودگی و اشک و آه با آخرین پیام خود “من قول می‌دهم که به قانون اساسی مشروطه وفادار باشم” برای همیشه به تاریخ پیوست.” *۳
۶۹ سال از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ گذشت. در پی موفقیت کودتا و سقوط کابینه دوم دولت ملی دکتر مصدق، سرلشکر فضل‌الله زاهدی عهده‌دار تشکیل کابینه جدید شد. کودتای ۲۸ مرداد یکی از حوادث سرنوشت‌ساز در تاریخ معاصر ایران بود که نتیجه مستقیم آن، خروج کشور ما از مسیر دموکراسی، آزادی مطبوعات و احزاب سیاسی بود، و به دنبال خود محدودیت و سانسور اهل قلم و تولید خشونت و سرکوب فعالان سیاسی و نیروهای سکولار را بهمراە آورد. حکومت دیکتاتوری پهلوی از همان آغاز به قدرت رسیدن رضا شاه، علیرغم وجود قانون اساسی بازمانده از انقلاب مشروطه، حاضر به تأسی از قانون نشد و بنیانی کج بر خود گرفت. محمد رضا پهلوی هم با همان سبک و سیاق ادامه داد و حاضر نشد به قانون مشروطه گردن بگذارد و برعکس تلاش کرد با نمایش های بسیار ناشیانه و ساختگی و با تکیه بر دولت های خارجی و حمایت افراد ناصالح و فرصت طلب که جز جاخوش کردن در دستگاه های دولتی هدفی نداشتند، به حکومت فردی خود ادامه دهد.
قانون ملی شدن صنعت نفت
ظهور مجدد و مؤثر مصدق در عرصه سیاست ایران تنها پس از اشغال کشور و برکناری رضا شاه از پادشاهی ممکن شد. در نخستین انتخابات پس از رضا شاه “دوره چهاردهم مجلس شورای ملی”، مصدق بیشترین رأی را در تهران به دست آورد و با تلاش او طرحی در مجلس تصویب شد که به دولت اجازه نمی‌داد بدون تصویب مجلس دربارهٔ نفت خام با خارجی‌ها مذاکره کرده، به کشوری امتیاز دهد.
یکی از نقاط مهم زندگی سیاسی محمد مصدق انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی بود که تقلب‌های گسترده در آن، برخی ملی گرایان را بیش از پیش به هم نزدیک کرد. جبهه ملی توسط ۱۹ نفر از افراد روزنامه‌نگار و نماینده مجلس و فعال سیاسی مانند محمد مصدق، کریم سنجابی، حسین فاطمی، حسین مکی و مظفر بقائی پایه‌گذاری شد که ورودشان به مجلس شورای ملی شانزدهم “در دور دوم انتخابات” راه را برای تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت هموار کرد و سرانجام به رهبری مصدق، ملی‌سازی صنعت نفت ایران از طرح به قانون بدل شد. جوّ میهن‌دوستی و بیگانه ستیزی در ایران بالا گرفته بود و شرایط جدیدی را به وجود آورده بود.
دکتر مصدق که ریاست کمیته نفت مجلس را به عهده داشت اعلام کرد منبع تمام بدبختی های ملت و شکنجه مردم ایران فقط کمپانی نفت است: دیگر همه از ملی کردن نفت و بیرون انداختن کمپانی انگلیسی صحبت می کردند. نخست وزیر وقت رزم آرا که در ماه مارس ۱۹۵۱در مخالفت با ملی شدن نفت سخنرانی کرده بود, ۴ روز بعد به دست جوانی به قتل رسید. در همین ارتباط و در پی توجه و علاقمندی مردمی که در کوچه و خیابان منتظر تغییر و تحولاتی بودند, مجلس با ملی شدن نفت موافقت نمود. و در ۲۸ آوریل ۱۹۵۱ محمد مصدق که اینک به نخست وزیری رسیده بود با توجه به افکار عمومی، قانون ملی شدن نفت را به تصویب رسانید. دکتر مصدق دستور داد استاندار خوزستان به ستاد مرکزی کمپانی انگلیسی در خرمشهر برود. هنگام رسیدن استاندار, گوسفندی جلوی ساختمان قربانی شد و آن گاه خطاب به جمعیت که سر از پا نمی شناختند اعلام کرد: امتیاز نفت ملغی گردیده و تمام تسهیلات کمپانی انگلیسی در ایران, از جمله نفتی که تولید می کردند, اینک به ملت ایران تعلق دارد. دو نماینده انگلستان سر دانلد فرگوسن و هریمن که تمامی تلاش خود را کردند تا به هر ترتیب تماس هایی با دکتر مصدق به وجود آورده و نسبت به رای او تغییراتی به وجود آورند, سرانجام مجبور به ترک ایران شدند.هریمن در هواپیمایی که او را به انگلستان می برد گفته بود: من هرگز در زندگی به شکست عادت نداشتم و آن را نیازموده بودم، اما باید اعتراف کنم که در زندگی ام،هرگز با شخصی به سر سختی مصدق مواجه نشده بودم.*۴
زمینه‌سازی کودتا
رهبری عملیات به عهده افسری با تجربه به نام کرمیت روزولت گذاشته شد. روزولت در آن زمان ۳۷ ساله و رئیس بخش آسیا-خاور نزدیک سازمان سیا بود. او با یک پرواز به بیروت رفت و از آنجا با اتومبیل از طریق بیابان‌های سوریه و عراق با نام مستعار “جیمز لاکریج” وارد ایران شد. در واقع با حضور او, عملیاتی شدن کودتا آماده شده بود. در همین حال ژنرال نورمن شوارتسکف “پدر” با مبالغی پول نقد به بهانه ماموریت در لبنان و مصر و پاکستان وارد ایران شد و با شاه ملاقات کرد. در آن دیدار مهم ژنرال نورمن شوارتسکف به شاه اطلاع داد که افسر جوان فرمانده کودتا “روزولت” نیز قصد دیدار با او را دارد. شاه اظهار نگرانی کرد و درخواست کرد که این دیدار محرمانه باشد تا دیگران به این قضیه پی نبرند و به مصدق گزارش ندهند. دیداری که بعدها در یک شب در اتومبیل روی داد و روزولت زیر پتویی پنهان و در همان حال با شاه مذاکره کرد.
آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی
نقش آیت الله سید ابوالقاسم کاشانی در کودتای ۲۸ مرداد همواره یک موضوع تاریک و بحث‌برانگیز بوده‌است.او که سابقه طولانی مبارزه با بریتانیا و نقش پشتیبانی مهمی از کارزار ملی شدن صنعت نفت داشت. پس از قیام ۳۰ تیر ۱۳۳۱ همراه با مظفر بقائی و حسین مکی و ابوالحسن حائری‌زاده به مخالفان مصدق پیوست.مجموعه اسناد منتشر شده دولت آمریکا نشان می‌دهند که سید ابوالقاسم کاشانی ماه‌ها پیش از مرداد ۱۳۳۲ با سفارت ایالات متحده آمریکا در تهران و ماموران سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا “سیا” در تماس بوده‌است. هرچند این اسناد ثابت نمی‌کنند که او به‌طور مستقیم در طرح کودتا شرکت داشته یا از آمریکایی‌ها پولی دریافت کرده باشد.کاشانی علاوه بر رقابت‌های سیاسی با مصدق، به شهرت بالای نخست‌وزیر و پوشش خبری گسترده‌ای که رسانه‌های داخلی و خارجی به او می‌دادند حسادت می‌کرده‌است. آمریکا، کاشانی را به عنوان یک “هدف اطلاعاتی” قرار داد تا از این راه “ائتلاف نامقدس گروه مصدق و آیت‌الله کاشانی” را برهم زده و با کمک او به تخریب مصدق بپردازند. از آنجا که کاشانی خود را رهبر معنوی مسلمانان جهان می‌دانست آنها با ستایش رفتار او، مصدق را مانع اصلی در رسیدن به اهداف کاشانی مانند تشکیل یک ارتش میلیونی مسلمین برای مبارزه با امپریالیسم و رهبری او بر جهان اسلام معرفی می‌کردند. به این ترتیب، کاشانی آغاز به موضع‌گیری علیه مصدق کرد.همکاری او با انگلیسی ها در کودتای علیه دولت قانونی دکتر مصدق, وجهه او را در بین بازاری های و حتی ساکنین پامنار که از طرفداران جدی او بودند به کلی از بین رفته و آن ها اظهار می کردند که آیت الله کاشانی نوکر انگلیس ها بوده و افسوس می خوردند که چرا چند سال در عقب او راه افتادند و او را مسئول شکست دولت مصدق معرفی می کنند. *۵
دلار بهبهانی !
چند روز پیش از کودتای نافرجام ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ سفارت آمریکا در تهران مبالغ زیادی پول به عوامل بانفوذ خود از جمله آیت الله سید محمد بهبهانی پرداخت کرده بود. این پول به “دلارهای بهبهانی” معروف شد. البته مقدار دقیق پول دریافت شده توسط بهبهانی مشخص نیست. او چنان مورد اعتماد کامل سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا و بریتانیا بوده که یکی از دست‌اندرکاران اصلی عملیات نهایی سرنگونی مصدق و مسئول سازماندهی تظاهرات در صبح روز ۲۸ مرداد بوده‌است .پس از سرنگونی مصدق، پرداخت پول به محمد بهبهانی ادامه یافت. در یک گزارش سیا آمده که سرلشکر زاهدی “نخست‌وزیربعد از کودتا” در روز چهارم مهر ۱۰ هزار تومان “حدود یک هزار دلار آمریکا” و یک هفته بعد پنج هزار تومان “حدود ۵۰۰ دلار آمریکا” به بهبهانی داده تا ضمن حفظ حسن‌نیت بهبهانی، او را حامی دولت خود نگه دارد.
نواب صفوی در بیانیه ای که یک هفته بعد از کودتا در شماره ۴ شهریور ۱۳۳۲ روزنامه اطلاعات به چاپ رسید از کودتا حمایت می کند .مهندس بازرگان روایت می کند که: در دهه محرم پس از کودتا, عبدالحسین واحدی از سران جمعیت فداییان اسلام ضمن سخنرانی در مسجد شاه , شروع به انتقاد و تخطئه نهضت ملی مصدق کرد و مصدق را به باد حمله گرفت. همچنین آیت الله فلسفی واعظ مشهور در ایام عاشورای آن سال که از رادیو نیز پخش می شد در حمایت از کودتا , دکتر مصدق را مورد حمله قرار می دهد که با واکنش مردم مواجه می شود که با شعار مصدق پیروز است سخنان او را قطع می کنند.*۶
اسناد سخن می گویند : عذرخواهی سران آمریکا و بریتانیا
در سال ۲۰۰۰، مادلین آلبرایت به تأیید نقش‌آفرینی آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد ایران پرداخت. در سال ۲۰۰۹ نیز، باراک اوباما نقش آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد را تایید کرد با این حال هیچ‌کدام از مسئولین این کشور تاکنون به عذرخواهی رسمی از مردم ایران، برای این کودتا، نپرداخته‌اند، ولی لحن باراک اوباما و مادلین آلبرایت به عذرخواهی نزدیک بود. باراک اوباما اولین و تنها رئیس‌جمهوری آمریکا است که در سال ۲۰۱۳ نیز در اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل، از دخالت کشورش در براندازی مصدق اظهار تاسف کرد. او همچنین در سال ۲۰۰۹ به مداخله ایالات متحده آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد اعتراف کرده بود. اوباما در اجلاس قاهره در سال ۲۰۰۹، خطاب به جهان اسلام گفت: در واقع، ما در گذشته روابط پرفرازونشیبی داشته‌ایم. در میانه جنگ سرد، آمریکا در برکناری دولت منتخب ایران نقش ایفا کرد.
همچنین باراک اوباما در دیدار سه روزه از کشورهای عربستان سعودی و مصر ۱۲ تا ۱۵ خرداد ۱۳۸۸ “۲–۵ ژوئن ۲۰۰۹” در نطق از پیش تنظیم شده خود در قاهره اذعان کرد که کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ کار آمریکا بوده‌است و در این رابطه گفت: این موضوع منشا تنش بین ایالت متحد و نظام جمهوری اسلامی ایران بوده‌است. ایران خودش را به دولتی قسم‌خورده در مخالفت با کشور من تعریف کرده‌است، و براستی تاریخچه پرآشوبی بین ما وجود دارد. در میانه جنگ سرد، ایالات متحده، در براندازی دولت دموکراتیک انتخاب شده ایران، نقش بازی کرد. از زمان انقلاب اسلامی، ایران در گروگان‌گیری و خشونت علیه سربازان و مردم عادی ایالات متحد، نقش داشته‌است. این تاریخچه به خوبی شناخته شده‌است. به جای اینکه این تاریخچه در گذشته بماند، من برای رهبران و مردم ایران این موضوع را روشن کرده‌ام که کشور من برای جلوتر رفتن آماده‌است.
هیلاری کلینتون، وزیر امور خارجه آمریکا در ۴ آبان ۱۳۹۰ “۲۶ اکتبر ۲۰۱۱” در دو مصاحبه اختصاصی مفصل و جداگانه با دو شبکه فارسی‌زبان، بی‌بی‌سی فارسی و بخش فارسی صدای آمریکا به گفتگوی مستقیم با مردم ایران پرداخت. خانم کلینتون، با یادآوری پوزش خانم مادلین آلبرایت، وزیر خارجه پیشین آمریکا، از مردم ایران به خاطر نقش آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، بار دیگر از این واقعه ابراز تأسف کرد.
برنی سندرز، نماینده حزب دموکرات در انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده، در مناظره خود با هیلاری کلینتون “دیگر نامزد حزب دموکرات” در ۱۱ فوریه ۲۰۱۶، در اشاره به دخالت‌های بیجای آمریکا در ساقط کردن دولت‌های کشورهای دیگر، به دولت محمد مصدق اشاره کرد: ولی این مورد جدیدی نیست. این دخالت به پنجاه یا شصت سال پیش برمی‌گردد؛ جایی که ایالات متحده در ساقط کردن دولت‌ها دست داشت. یکی از این موارد، ساقط کردن دولت مصدق در ۱۹۵۳ میلادی بود. هیچ فرد “آمریکایی” مصدق را نمی‌شناسد؛ او نخست‌وزیر منتخب ملت ایران بود. او به خاطر منافع ایالات متحده و بریتانیا، از قدرت به زیر کشیده شد؛ و نتیجهٔ آن، دیکتاتور شدن شاه ایران بود؛ و سپس شما انقلاب ایرانی‌ها را دارید و در نهایت به جایی رسیدیم که الان هستیم. نتایج نه خواسته و غیرمترقبه.
برنی سندرز در مصاحبه با خبرگزاری سی‌ان‌ان چنین گفت:
سرنگونی “مصدق” نخست‌وزیر انتخاب شده طی فرایند دموکراتیک در ایران، فاجعه بود. نکته اصلی در سخنان من این بود که آمریکا نباید به دنبال سرنگونی دولت‌ها باشد. به عقیده من، سرنگونی “مصدق” نخست‌وزیر انتخاب شده طی فرایند دموکراتیک در ایران، فاجعه بود؛ بنابراین، تصور نمی‌کنم آمریکا به لحاظ قانونی یا اخلاقی حق داشته باشد دولت‌ها را سرنگون کند و این تلاش‌ها اغلب نتیجه عکس داشته و بی‌ثباتی بسیاری را در مناطق مختلف به بار آورده‌است.
جک استراو، وزیر امور خارجه پیشین بریتانیا تنها مقام رسمی این کشور بود که در طول این سالها با اشاره‌ای گذرا به نقش این کشور در کودتای ۲۸ مرداد، آن را از موارد بارز مداخله بریتانیا در امور داخلی ایران خواند. جک استراو، وزیر امور خارجه سابق بریتانیا، در مراسم افتتاحیه نمایشگاه «ایران در دوره شاه عباس»، صریحا به مداخله در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تصریح کرده و چنینی گفت: کمک به رضاشاه و مشارکت در کودتا علیه مصدق از اشتباه‌های بریتانیا بود. چشم بستن بر حکومت رضاشاه که تقلیدی بی‌مایه از آتاتورک بود و جامعه “ایران” حساسیتی بیشتر از ترکیه داشت، اشغال ایران به دست بریتانیا، آمریکا و شوروی در خلال ۵ سال جنگ جهانی دوم و مداخله مستقیم همراهی با آمریکا در برکناری دولت منتخب و دموکراتیک مصدق در سال ۱۹۵۳ که با حمایت مدافعانه از شاه علیرغم برخورداری از حمایت مردم ادامه یافت از دیگر اشتباه‌ها بود… مشکل درک بریتانیا از ایران است، نه درک ایران از بریتانیا.
افشای اسناد طبقه‌بندی‌شده
در شصتمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، آرشیو امنیت ملی آمریکا اسنادی را منتشر کرد که ضمن نشان دادن نقش سازمان سیا در رهبری اقدام فوق، آن را بخشی از فعالیت سیاست خارجی آمریکا به‌شمار آورد. در ژوئن ۲۰۱۷ سازمان سیا ضمن تأیید نقش خود در کودتا اسنادی در این زمینه منتشر نمود.در این اسناد که از طبقه‌بندی محرمانه خارج شده‌اند ارجاعاتی به رمز آژاکس “رمز عملیات آمریکایی‌ها در کودتای ۲۸ مرداد که از نام شوینده ایجکس شرکت کولگیت-پالمولیو گرفته شده‌است” وجود دارد این اسناد از جمله شامل پرونده‌های کاری کرمیت روزولت است که در روزهای منتهی به کودتا در تهران به سر می‌برد. این اسناد که در آرشیو آژانس امنیت ملی ایالات متحده آمریکا و نیز مجله فارن پالیسی منتشر شدند، بر اساس قانون دسترسی آزادی به اطلاعات در ایالات متحده آمریکا در اختیار همگان قرار گرفت. این اسناد بخشی از یک مجموعه سند و گزارش بزرگ‌تر به نام ” نبرد ایران” هستند که توسط تاریخ‌نگاران سازمان سیا و صرفاً برای مصرف داخلی در اواسط دهه هفتاد میلادی تدوین شده‌اند.*۷
مجله ” فارن پالیسی” در حاشیه انتشار این اسناد آورده است ، سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و بریتانیا برای تحقق اهداف خود در اجرای کودتا، پروژه‌ای چند لایه و پیچیده را هم‌زمان به پیش بردند: استفاده از ماشین پروپاگاندای خود برای تخریب وجهه سیاسی محمد مصدق، رشوه دادن به برخی از نمایندگان وقت پارلمان ایران، سازماندهی نیروهای نظامی و در نهایت به راه انداختن راهپیمایی‌ها و اعتراضات خیابانی. بخشی از اسناد سیا دربارهٔ ایران که به مقطع کودتا مربوط می‌شوند در دهه ۱۹۶۰ از میان رفته‌اند. سیا ادعا می‌کند در بایگانی‌های امن خود جای کافی برای نگهداری آنها نداشته‌است. سیا در مقدمه یکی از سندهای متعلق به سال ۱۹۵۴ است می‌نویسد: ” در پایان ۱۹۵۲ روشن بود که دولت مصدق نمی‌تواند با کشورهای غربی که منافعی در ایران دارند به توافقی نفتی برسد. هدف عملیات آژاکس سرنگونی دولت محمد مصدق، بازسازی منزلت و قدرت شاه و جایگزینی دولت مصدق با دولتی بود که ایران را با سیاست‌هایی سازنده اداره کند.” بنا به این سند همچنین هدف کودتا این بوده که دولتی بر سر کار بیاید که دولت‌های غربی بتوانند دربارهٔ بازار نفت با آن به توافق برسند. در یکی دیگر از اسناد سازمان اطلاعات مرکزی ایالات متحده آمریکا “سیا” اشاره شده است: علاوه بر دست داشتن در کودتای ۲۸ مرداد و خلع مصدق به وسیله انجام کودتا، یک بار هم قرار بود در سال ۱۳۳۱ این کار انجام بگیرد، اما مصدق متوجه شد و با تعطیل کردن سفارت بریتانیا در تهران و اخراج تمام دیپلمات‌های بریتانیایی، این برنامه را ناکام گذاشت.
در جریان این افشاسازی‌ها، بریتانیایی‌ها از آمریکایی‌ها خواستند از انتشار اسنادی که در آن به نقش سرویس اطلاعات مخفی بریتانیا در این کودتا هر گونه اشاره مستقیمی شده باشد خودداری کنند.
آمریکا مجموعه اسناد کودتای ۲۸ مرداد را منتشر کرد
۲۶ خرداد ۱۳۹۶ – ۱۵ ژوئن ۲۰۱۷
https://www.bbc.com/persian/iran-40297652
*۱- گفت وگو با یرواند آبراهامیان درباره معماران کودتای مرداد روزنامه شرق مرداد ۱۴۰۱
*۲-تاریخ بیست ساله ایران حسین مکی- جلد چهارم صفحه ۹
*۳- به نقل ازنشریه کار:https://kar-online.com/node/17958
*۴- به نقل از تاریخ جهانی نفت دانیل برگن- ترجمه غلامحسین صالحیار صفحه ۷۷۶
*۵- خواب آشفته – از کودتای ۲۸ مرداد تا سقوط زاهدی جلد اول – محمد علی موحد صفحه ۱۱۰
*۶-خواب آشفته – از کودتای ۲۸ مرداد تا سقوط زاهدی جلد اول – محمد علی موحد صفحه ۱۵۶
*۷- ویکی پدیا
جمعه ۲۸ مرداد ۱۴۰۱- ۱۹ آگوست ۲۰۲۲
