چرا فردوسی سی سال از عمر خود را صرف سرودن شاهنامه و پراکندن پیام آن در میان ایرانیان کرده است؟
در گرامی باد:
بیست و پنجم اسفند ماه، سالروزِ پایان سرایش شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی!
چرا فردوسی سی سال از عمر خود را صرف سرودنِ شاهنامه و پراکندن پیام آن در میان ایرانیان کرده است؟ در پاسخ باید گفت درست به همین ملاحظات، او از یک‌سو می‌دید که روح ملی ایران، پس از چهارصد سال خمودگی و خودگم‌کردگی در قالب برآمدنِ خاندان‌های ایرانی و تأسیس شهریاری‌هایی که نیم‌نگاهی به خِردِ سیاسی در گذشته‌های دور داشتند، جان تازه‌ای گرفته است. از سوی دیگر شاهد بود که خطرِ بازگشت به وضعی که در گذشته عاملِ فسادِ شهریاری شده بود همچنان وجود دارد. می‌دید در بغداد خلیفه‌ای نشسته است که مدعی حاکمیتِ برتر بر سرزمین ایران هم هست.
او در سن پنجاه و هشت سالگی در گرماگرم کار بر روی شاهنامه می‌دید که گیتی هنوز به چه روالی است به همین دلیل امیدوار بود شاید بتواند آن حکمتِ ملی را دوباره زنده کند و نشان دهد که مصلحت کشورداری یک چیز است و مصلحتِ خِرد و دین به عنوانِ مراجعِ قانون‌گذاری وجدانِ اخلاقی فرد، چیزی دیگر.
اما محمود غزنوی که با همه‌ی قدرتِ خویش، همچنان منشورِ مشروعیت از همان خلیفه‌ی بغداد می‌گرفت چگونه می‌توانست، این پیام فردوسی را به گوش جان بشنود یا جامعه‌ای که آلوده‌ی اندیشه‌های نیهیلیستی صوفیانه بود و به سیاست هم به دیده‌ی درویش‌مآبی می‌نگریست چگونه ممکن بود در سخن فردوسی، هسته‌ی درست و عقلانی یک حکمتِ سیاسی را ببیند، نه رمز و رازهای صوفیانه را همه در ذمِّ قدرت و تشویق به روی برگرداندن از آن؟!
اگر سخن فردوسی، هنوز بر دل ما می‌نشیند، چه دلیلی جز این می‌تواند داشته باشد که آن الگوی شهریاری او، هیچ‌گاه در ایران تحقق نیافته و روح ملی، همچنان در جست‌وجوی آن است؟ پس آن امیدی که فردوسی به بازگشت به حکمت ملی و بازیافتن مبانی خِرد سیاسی در ایران داشت، هنوز به قوت خود باقی است و بنابراین می توان گفت که عمرِ کارکردهای اجتماعیِ شاهنامه، هنوز به سر نرسیده است.
اگر ما ایرانیان دریابیم که شهریاری یا کشورداری امری ورای مصالح یک فرد یک طایفه یک قبیله یا یک طبقه است و گوهری عام دارد؛ اگر دریابیم که لازمه کار شهریاری این نیست که با شریعت‌مداری در آمیزد و تناقض‌های حاصل از این آمیختگی را – خدای ناکرده – به نفع شریعت و به ضرر کشور، حل کند؛ اگر دریابیم که گوهر شهریاری، برآیندِ روندِ رشدِ آزادانه‌ی جامعه مدنی است؛ می‌توان یقین داشت که آزاده‌مَردِ طوس، هزار سال پس از مرگ، پاداش شایسته‌ای را که محمود غزنوی از وی دریغ داشت، سرانجام به دست آورده است.
پی‌نوشت:
آنچه در بالا آمد، برشی از کتابِ «با نگاه فردوسی؛ مبانی نقد خِردِ سیاسی»، نوشته‌ی باقر پرهام (نشر مرکز) بود.
