در سال ۲۰۰۲ سازمان جهانی کار به منظور افزایش آگاهی در مورد به کار گرفتن غیر قانونی کودکان و جلوگیری از کار اجباری آنان، ۱۲ ژوئن برابر با ۲۲ خرداد را روز جهانی مبارزه با کار کودکان اعلام کرد. یکی از اهداف اصلی سازمان بین المللی کار در زمان تأسیس آن در سال ۱۹۱۹، لغو کار کودکان بود (۱،۲) .
گرجه از سال ۱۹۱۹ به بعد استاندارد های سنی برای استخدام (کنوانسیون شماره ۱۳۸) نباید کمتر از سن اتمام تحصیل اجباری باشد، اما تصویب کنوانسیون شماره ۱۸۲ در سال ۱۹۹۹ توسط سازمان بین المللی کار، اجماع جهانی در مورد حذف کار کودکان و ممنوعیت و اقدام فوری برای لغو بدترین نوع کار کودکان که به اختصار کنوانسیون بدترین شکل کار کودکان است، تثبیت کرد. سازمان ملل و سازمان بین المللی کار با طرح برنامه‌هایی خواهان لغو کار کودک و ریشه کنی فقر در جهان تا سال ۲۰۲۵ شده‌اند (۱،۲). مدیر کل سازمان بین‌المللی کار گیلبرت اف. هونگبو، در جلسه افتتاحیه صد و یازدهمین کنفرانس بین المللی کار بر لزوم ایجاد ائتلافی برای برقراری عدالت اجتماعی و مبارزه با نابرابری های فزاینده تاکید کرد (۳). دولت جمهورى اسلامى در اسفند ماه ۱۳۷۲ این پیمان نامه را امضاء کرد
بر مبناى سازمان بین المللى کار و پیمان نامه جدید کمیته کار کودک، کودک کسى است که به سن قانونى ۱۸ سال نرسیده باشد (۴). در ایران براساس ماده ۷۹ قانون کار، به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام ممنوع است و همچنین براساس ماده ۸۰ قانون مذکور، کارگری که سنش بین ۱۵ تا ۱۸ سال تمام باشد، «کارگر نوجوان» نامیده می‌شود و در بدو استخدام باید توسط سازمان تامین اجتماعی مورد آزمایش‌های پزشکی قرار گیرد (۵).
پدیده کودکان خیابان، پدیده ای فراگیر، جهانی و هشدار دهنده است. براساس آخرین گزارش سازمان بین المللی کار و یونیسف درسال ۲۰۲۱، تعداد کودکان کار در سراسر جهان به ۱۶۰ میلیون نفر رسیده. کودکانِ کار پنج تا یازده ساله که مجبور به کار کردن هستند بیش از نیمی از رقم جهانی کودکان کار را تشکیل می دهند. کشورهای در حال توسعه مانند هند بیشترین سهم را در معضل کودکان کار داشته اند (۲،۴). حداقل تاثیری که کار در زندگی کودکان میتواند داشته باشد، از بین رفتن کودکی و نارسایی های آموزشی، استثمار اقتصادی، بزهکاری، سوء استفاده، نا امنی و خشونت در محیط کار، مشکلات سلامتی، نبود بهداشت کار، سختی کار و نامناسب بودن محیط کار، تبعیض‌های جنسیتی، مصرف مواد مخدر و الکل، و نبود دسترسی مناسب به خدمات و حمایت‌های تامین اجتماعی است (۸،۶،۷).
آمار دقیقی از تعداد کودکان کار در کشور در دست نیست. بر اساس گفته معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور حدوداً ۷۰ هزار کودک خیابانی در کشور داریم که در ساعاتی از روز و در طی روزهایی از سال در خیابان به کار می پردازند (۶). طبق گفته سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور حدود ۱۴هزار کودک کار در کشور وجود دارد که نیمی از آنها شناسایی شده‌اند، اما برخی فعالان اجتماعی، کودکان کار را تا ۷میلیون نفر هم اعلام می‌کنند (۹). بررسی‌ها نشان می‌دهد که کودکانی که در بخش‌های مختلف اقتصادی، کارگاه‌های رسمی و غیررسمی، مشاغل سخت و حتی مشاغل خانگی مشغول به‌کار هستند به حساب آورده نشده اند (۷). به گزارش ایسنا (۲۵خرداد ۱۳۹۹) بر اساس برآوردهای شهرداری تهران، حدود ۴۷۰۰ کودک زباله‌گرد در این شهر وجود دارد (۶).
معضل کودکان کار به‌عنوان یکی از جدی‌ترین و مطرح ترین آسیب‌های اجتماعی است. این کودکان بیش از ۱۰ ساعت را در خیابان های پرخطر شهر می‌گذراند. با انواع مختلف آدم ها که اغلب بی سواد، معتاد یا خشن و بزه کارهستند، روبرو می‌شوند. این کودکان که بیشتر از خانواده های فقیر هستند، مجبوربه کار در شرایط خطرناک می شوند که منجر به سوء استفاده بی پایان جسمی، روحی واجتماعی و آزار و اذیت آنان از سوی شماری از کارفرمایان می شود. به گزارش ایلنا، به گفته دبیر مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک، مهمترین چالش در حوزه کودکان در استان‌ها، بازماندگی از تحصیل، کودکان فاقد هویت، کودکان دارای سوء تغذیه، کودکان کار و کودک آزاری می باشد. خشونت علیه کودکان از رفتارهای غیرمدنی و خشونت کلامی گرفته تا آزار جنسی و قتل، گسترده است (۱۰).
روز جهانی مبارزه با کار کودکان برای پایان دادن به کار اجباری آنها نام گذاری شده، ولی جهان شاهد افزایش تعداد کودکان کار طی ۲۰ سال گذشته است. فقر دلیل اصلی فرستادن کودکان به کار است اما تمایل بازار به استفاده از کار این کودکان نیز دلیل دیگر آن است، زیرا کار کودک بازار ارزانی است. سالیان زیادی از تصویب پیمان نامه حقوق کودک و کنفرانسهای عمومی سازمان بین‌المللی کار که کار کودک را ممنوع و خواهان پایان دادن به استثمار کودکان و اقدامات ملی کشورها در این زمینه شده‌اند میگذرد. بر اساس آمارهای موجود، علیرغم امضای پیمان نامه حقوق کودک و کنوانسیون ۱۸۲ مبنی بر محو بدترین اشکال کار کودک از طرف دولت ایران، و با وجود قوانینی متعددی مبنی بر ممنوعیت کار کودکان (مواد۸۰-۸۴ قانون کار، ماده ۹۳۱ قانون مجازات اسلامی و قانون حمایت از کودکان) و آموزش و پرورش رایگان کودکان و نوجوانان دراصل۳۰ قانون اساسی (۴،۱۱،۱۲) کودکان زیادی طی سالیان گذشته برای تامین مایحتاج زندگی مجبور به کار در کارگاه‌های زیرزمینی، در خیابان‌ها و در میان زباله‌ها هستند، واین قوانین نتوانسته است بستر مناسبی برای حمایت از آنان فراهم کند.
بر خلاف تلاش و تبلیغ کسانی که تصویری مافیایی از کودکان کار میدهند، کودکان کار عموما دارای خانواده‌‌اند و با آنها زندگی می‌کنند، خانواده‌هایی که درگیر آسیب‌های گوناگون اجتماعی، همچون حاشیه‌نشینی، فقر، بیکاری، مشکلات حاد معیشتی، اعتیاد، خشونت و تجاوز هستند. ۸۰ درصد کودکان کار اتباع خارجی و فاقد هویت شناسنامه‌ای معلوم هستند (۱۳). از طرف دیگر سیاستهای غلط حکومت در رابطه با جوانی جمعیت و کودک‌همسری، کودکان طلاق و یا خانواده‌هایی که عمدتا ناآگاه و ناتوان در انجام مسئولیت‌های سنگین پدری و مادری هستند از دلایل دیگر رشد کودکان کار خیابانی است.
باتمام تلاش‌های یونیسف و دیگر سازمان‌های مدافع حقوق کودکان٬ تا زمانی‌که فقر وجود دارد، پایان دادن به کار کودکان امکان‌پذیر نیست. روزانه تعداد زیادی کودک درگیر فقر و در شرایط بسیار نامطلوب از نظر تغذیه، بهداشت، عدم بهره‌گیری از آموزش و تحصیل، و سوءاستفاده باندهای گوناگون به سرمی‌برند، خیلی از آنها حتی شناسنامه ندارند، ولی همه آنان برخلاف قانون و مقاوله نامه هایی که جمهوری اسلامی ایران پذیرفته، مشغول کار بوده و برای کمک به خانواده، آینده خود و کشور را به قیمت سیر شدن امروز به گرو گذاشته‌اند. مسئلۀ فقر یک مسئلۀ سیاسی است. متاسفانه جامعه به مسئلۀ فقر و عدالت اجتماعی به اندازه کافی حساس نیست. حضور هر روزه کودکان در خیابان، ضرورت سیاستگذاری درست در زمینه عدالت اجتماعی را به امری اجتناب ناپذیر بدل کرده است. اگر اراده سیاسی برای ریشه‌کنی فقر و دفاع ازعدالت اجتماعی وجود داشته باشد، با این مسئله برخورد خواهد کرد. یکی از امور ضروری در این راستا، تدقیق قانونی مفهوم کودک خیابانی، تعیین حد و مرز بین کار قانونی و غیرقانونی و روشن شدن وضعیت کودکان اتباع خارجی است. بدون حاکمیت قانون و اراده سیاسی برای پایان دادن به کار کودکان، حضور آنان در بازار کار همچنان ادامه خواهد داشت.
منابع
- World Day Against Child Labour – Background | United Nations
- pdf (ilo.org)
- What is child labour (IPEC) (ilo.org)
- ILO DWT and Country Office for Eastern Europe and Central Asia (Eastern Europe and Central Asia)
- اصل ۳۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران | مهدی داودآبادی (davoudabadi.ir)
- Child labour in third world countries – iPleaders
- کودکان «زباله‌گرد» در آرزوی «اربابی» – ایسنا (isna.ir)
- ۳ خشونت دردناک علیه کودکان کار | ۷ آسیبی که کودکان کار را تهدید می‌کند – همشهری آنلاین (hamshahrionline.ir)
- Child Labour | Definition, History and Facts | World Vision International (wvi.org)
- گزارش شهرداری تهران: ۱۴ هزار «زباله گرد» در کشور داریم | پایگاه خبری جماران (jamaran.news)
- شناسایی۴۶۰۰ کودک زباله‌گرد در تهران/ عدم آموزش خودمراقبتی و آسیب جنسی به کودکان/ بازماندگی از تحصیل در سیستان و بلوچستان و گلستان(asriran.com)
- شرایط کار نوجوانان – از قانون کار | مهدی داودآبادی (davoudabadi.ir)
- قانون حمایت از کودکان و نوجوانان مصوب ۱۳۸۱/۰۹/۲۵ | مهدی داودآبادی (davoudabadi.ir)
- ۸۰ درصد کودکان کار از اتباع خارجی و فاقد هویت هستند – ایمنا (imna.ir)
