هردر؛ – ادیب یا فیلسوف ؟
از ادبیات و فرهنگ عامیانه – تا فلسفه زبان .
صدای خلق ها – در ادبیات فولکلوریک !.
Herder , Johann Gottfried 1744 – ۱۸۰۳
هردر ، نویسنده ، فیلسوف زبان و تاریخ درآلمان، با عشق به گردآوری :ادبیات شفاهی، عامیانه،مردمی، و فرهنگ فولکلوری، میگفت که جای ادبیات، همچون آثار جاودانی هومر، در کتابخانه و کتابفروشی نیست، بلکه در قلب و گوش مردم است. اوفرهنگ فولکلوری شفاهی را “صدای مردم در ادبیات“ نامید و خواهان یک جهانوطنی میهن پرستانه دمکراتیک در کوششهای روشنگرانه شد. نظرات او پیرامون: زبان،طبیعت، و تاریخ، بعدها تعثیر مهمی روی افکار جنبش رمانتیک ازخودبجاگذاشتند. اویکی از نظریه پردازان جنبش “ توفان و خشم“؛ یعنی جنبش شورش ادبی جوانان، در ادبیات کلاسیک آلمان بود.
وی با عشق به جمع آوری سیستماتیک ادبیات و فرهنگ درزمان خود، میگفت که کیفیت آنان بدتر از ادبیات مدرن نیست . و برای نخستین بار به انتشار “گلچینی ازادبیات خلقها و جهان“ پرداخت، ادبیات شفاهی که قرن ها درسایه ادبیات کلاسیک و “عروضی“ قرارگرفته بودند. هردر، بین ادبیات هنری و ادبیات طبیعی ،فرق قائل شد. ادبیات طبیعی درنظر او آینه احساسات خلق – و ادبیات هنری، محصول قوانین بوطیقایی اهل ادب هستند. و بااشاره به حقیقت بودن ترانه های مردمی،آنان را بخشی از حقیقت فرهنگی دانست. وی میگفت روشنفکر و خواننده باید صفات خاص فرهنگ هر خلقی را با احترام بپذیرد.
هردر با اشاره به سنت عصر روشنگری، روشنفکر را معلم خلق میدانست وبا انتقاد و تسویه حساب با تئوری های کلاسیک یونان باستان، خلاف سلیقه محافل فرهنگی حاکمان و دربار، وارد فعالیت های اجتماعی گردید. و میگفت که انسان از نظر طبیعی با کمک زبان به موجودی اندیشمند تبدیل شده است و با کمک زبان: احساس، معنی، و عقل انسانی، به وحدتی برادرانه میرسند. اوزبان را تنها رسانه شناخت جهان برای انسان دانست. این ادعای او موجب آغاز تحقیق زبان در قرن ۱۹ گردید . ودرقرن بیست، فلسفه تجزیه و تحلیل – وفلسفه ساختارگرایی، فلسفه زبان هردر را برای شناخت جهان مورد مرکز توجهات خودقرار دادند. هردر میگفت که فیلسوف نباید بلندگوی قشرحاکم، بلکه نماینده فرهنگی و فکری قشر روشنفکران باشد. برای او دیگر تحسین و تشویق اشراف مهم نبود بلکه نظر انتقادی همفکران درجامعه فرهنگی که محدود به قشر و گروهی نبودند، مهم بود. او ایده تحولات تاریخی رادرادبیات می جست و نقش منتقدین ادبی را مهمترین نقش میان سایر روشنگران دانست . او، عقلگرایی انسان را به سبب قوانین منطقی طبیعت میدانست، چون انسان نیز در نظر او بخشی از طبیعت است .
هردر ازطریق کانت با روسو که گفته بود تمام انسانها ازنظرطبیعی قادر به دسترسی به شناخت هستند، آشنا شد. غیر از روسو، کانت، هامام، لسینگ ، نیز روی روشنگری او تعثیر گذاشتند . وی درفرانسه شخصا با دیدرو و محفل دائرت المعارف نویسان آشنا شده بود.ازنظر ادبی او زیر تعثیر لسینگ و نینکلمن است و با اشاره به گوته ،گفته بود که باید در ارزش گذاری نسبت به آثار شکسپیر تجدید نظر نمود. فلسفه تاریخ هردر باتکیه بر اسپینوزا، گرچه دارای عناصر ماده گرایی و جدلی است ولی درنهایت ایده آلیستی بجا ماند. او ضد فلسفه ذهنی فیشته و استتیک فرمالیسم کانت گردید.انتقاد او ازکانت باعث شد که درمیان روشنفکران آنزمان طرد و تنها گردد و چون نظراتش نتوانستند درفلسفه سیستماتیک جایی بیابند، او اغلب به تکرار افکار فلسفی پیشین خود می پرداخت. او تئوری شناخت عینی و ذهنی کانت را بی اساس دانسته و به طرح آندو در یک “مفهوم طبیعی“ پرداخت. ازاین طریق او یکی از پایه گذاران رمانتیک نیز بشمار می آید؛ رمانتیکی که بر ایده آلیسم آلمانی بناشده بود.
هردر، تاریخ بشر را جریان و پروسه ای زنده میدانست، پروسه ای که در طول آن، انسان به بلوغ فکری میرسد. یکی از کشف های مهم عصر روشنگری این بود که سیر تاریخ را محکوم به پیشرفت وترقی بحساب می آورد. تصور هردر ازترقی انسان، نه تنها درماهیت ماتریالیستی است، بلکه روشنگرانه نیز میباشد، گرچه او مثل غالب روشنفکران آلمانی زمان خود، مرحله رادیکال انقلاب فرانسه را رد می نمود. وبا تکیه بر ایده آلهای یونان باستان، مهمترین معیار انسان بودن را، انسانیت او دانست. هردر، غیر از تقاضای پیشرفت اجتماعی، صلح را برای نسل بشر غیرقابل اجتناب میدانست. مورخین چپ مینویسند که “هردر“ گرچه متفکری است مذهبی، ولی وی از موضع ضد جامعه فئودالی و ضد نارسایی های سیاسی، دست به افشاگری زد. او نه تنها خواهان حق تعیین سرنوشت خلقهای مختلف جامعه بود، بلکه درصورت نیاز، جنبش انقلابی را قانونی بحساب می آورد. هردر پایه گذار اصول فلسفه تاریخ بشر نیز است. بعدها تاریخ گرایی رمانتیک و علاقه به سدههای میانه، با کمک نظرات او رونق گرفت . و هگل و مارکس مجبور شدند با رمانتیک های هوادار او به مبارزه بپردازند.
از جمله آثار هردر: پیرامون ادبیات جدید آلمان. جنگل های انتقادی، بحثی پیرامون آغاز زبان، صدای خلق ها در ترانه های مردمی، ایدههایی پیرامون تاریخ انسانیت، درباره اشعار خلقهای قدیم، پیرامون ادب و هنر آلمانی، نظراتی درباره فلسفه و تاریخ بشر، نامه هایی برای تقاضای انساندوستی، سید یا بازتولید حماسه قرون وسطایی از اسپانیا. مجموعه آثار ۴۵ جلدی هردر بین سالهای ۱۸۰۳ و ۱۷۴۴ درآلمان منتشر شدند.
پیرامون بیوگرافی او میتوان گفت که یوهان گاتفرید هردر- بین سالهای ۱۷۴۴ تا ۱۸۰۳ درآلمان زندگی نمود . او غیر از ادبیات کلاسیک یونان کهن و ادبیات جدید آنزمان آلمان ،در دانشگاه به تحصیل : ادبیات، فلسفه، و الاهیات پرداخت و در شهر فرهنگی وایمار در شرق آلمان، با کمک گوته شغلی در دربار حاکم آنزمان یافت . امروزه هردر را یکی از فیلسوفان زبان در اروپا بشمار می آورند.
