به گزارش اقتصادنیوز، رقابت بر سر نفوذ منطقه‌ای میان ایران و ترکیه در سال‌های اخیر به خاک عراق رسیده است. در شرایطی که عراق به عنوان یکی از مناطق هلال شیعی به شمار می‌آید، آنکارا در پی افزایش حضور خود در این کشور است، به گونه‌ای که چندی پیش عزم خود را برای انجام عملیات نظامی در شمال عراق را ابراز کرد. مسئله‌ای که باعث ایجاد تنش میان تهران و آنکارا شد. به همین مناسبت پایگاه تحلیلی نشنال اینترست با انتشار یادداشتی با عنوان «آیا ایران و ترکیه در شرایط برخورد در عراق قرار دارند» به قلم حمیدرضا عزیزی و ولی گل‌محمدی، به تحلیل این مسئله پرداخته است.
جدال لفظی سفرا
در طول هفته‌های اخیر، عراق به کانون اصلی رقابت‌جویی میان ایران و ترکیه بدل شده است. در ۲۷ فوریه، ایرج مسجدی، سفیر ایران در عراق، با انتقاد از مداخله نظامی ترکیه در عراق، از آنکارا خواست که نیروهای خود را از خاک عراق خارج کند. مسجدی در گفتگو با شبکه تلویزیونی کردی روداو گفت: «برای ما غیرقابل پذیرش است که هر کشوری، چه ترکیه و چه کشور دیگری، در عراق مداخله نظامی کند و یا پیشروی و حضور نظامی داشته باشد». او هم‌چنین تأکید کرد که «امنیت عراق باید توسط عراقی‌ها حفظ شود». در واکنش به این مسئله، فاتح یلدیز سفیر ترکیه در عراق در حساب توئیترش نوشت که هم‌تای ایرانی‌اش «آخرین کسی است که می‌تواند درباره احترام به حق حاکمیت ملی عراق حرف بزند». به دنبال این مشاجره، تهران و آنکارا سفیران یکدیگر را احضار کردند تا اعتراض خود را رسما اعلام کنند.
این تنش‌های دیپلماتیک در حالی به وقوع پیوست که حضور نظامیان ترکیه در شمال عراق با بهانه جنگ علیه شبه‌نظامیان کرد وابسته به حزب کارگران کردستان (پ ک ک) افزایش یافته است. در ۱۰ فوریه، آنکارا به قصد آزادسازی تعدادی از گروگان‌های ترکیه در دست پ‌ک‌ک، یک عملیات نظامی در مناطق کوهستانی استان دهوک عراق انجام داد.
پس از آن‌که این عملیات نتوانست به مقصود برسد و سیزده گروگان کشته شدند، رجب طیب اردوغان تهدید کرد ترکیه کارزار علیه پ‌ک‌ک را به سنجار، منطقه‌ای استراتژیک واقع در مرز عراق با سوریه، گسترش خواهد داد.
تنش‌هایی فراتر از مسئله شبه‌نظامیان کرد
به دنبال تهدید اردوغان مبنی بر حمله به سنجار، نیروهای بسیج مردمی عراق که مورد حمایت ایران قرار دارند، هزاران نفر از نیروهای خود را در قالب سه تیپ رزمی به سنجار اعزام کردند تا با آنچه که قصد آنکارا برای اشغال مناطقی از کشورشان می‌پنداشتند، مقابله کنند. این اقدام در رسانه‌های ترکیه به عنوان حضور حشدالشعبی برای نجات پ‌ک‌ک و نشانه‌ای از حمایت ایران از شبه‌نظامیان کرد بازتاب داده شد.
بدین ترتیب می‌توان ادعا کرد رویکرد متفاوت ایران و ترکیه در قبال شبه‌نظامیان کرد در عراق، عامل اصلی تنش‌های اخیر است. با این حال، چنین استدلالی واقعیت دیگری را نادیده می‌گیرد: همین اواخر، در ژوئن ۲۰۲۰، تهران و آنکارا حملات هوایی و توپخانه‌ای همزمانی را علیه شورشیان کرد در شمال عراق ترتیب دادند و گمانه‌زنی‌هایی را در مورد هماهنگی حرکت‌های نظامی خود در این کشور عربی برانگیختند. پس، با گذشت کم‌تر از یک سال چه چیزی تغییر کرده که تنش میان دو طرف بر سر همین مسئله بوجود آمده است؟
در چشم‌انداز وسیع‌تری، تنش میان تهران و آنکارا در عراق، ریشه در ملاحظات توازن قدرت و تلاش آنها برای نفوذ بیشتر دارد. طی دو سال گذشته، رهبران ایران احساس می‌کنند نفوذشان در عراق رو به کاهش است.
در ماه مه ۲۰۲۰، عادل عبدالمهدی، نخست وزیر مورد حمایت ایران جای خود را به مصطفی الکاظمی، سیاستمدار مستقل‌تر عراقی داد که تلاش می‌کند روابط متعادل خود را با ایران و سایر همسایگان عراق، از جمله سعودی‌ها و ترکیه، حفظ کند.
تغییر در معادلات قدرت؛ بازی در زمین اقتصاد
در آن زمان، آنکارا با بغداد و دولت اقلیم کردستان در اربیل برای پاکسازی پ‌ک‌ک در سنجار به توافق رسیده بود. غیبت ایران در این توافق سه جانبه، این کشور را به برنامه‌های ترکیه برای عراق مشکوک کرد. به ویژه تهران از این نگران است که ممکن است آنکارا از کمپین ضدکردی خود برای ایجاد حضور نظامی طولانی مدت در سنجار استفاده کند –همان‌طور که قبلا در شمال سوریه و استان دهوک عراق این کار را کرد. با توجه به این‌که عراق و سوریه به عنوان عوامل اصلی «عمق استراتژیک» ایران محسوب می‌شوند، این کشور رویکرد جمع‌جبری حاصل صفر نسبت به این کشورها دارد. این بدان معناست که تهران اساسا تمایلی ندارد که حوزه نفوذ استراتژیک مفروض خود را با رقبا به اشتراک بگذارد، مگر این‌که رقبا بتوانند بر اساس معادلات قدرت که به سرعت در حال تغییر هستند برتری خود را بر روی زمین بازی تحمیل کنند، مانند مورد حضور نظامی آمریکا در عراق یا اشغال مناطق شمالی سوریه توسط ترکیه.
با این حال، این تمام داستان نیست. باید افزود، ترکیه اصلی‌ترین رقیب اقتصادی ایران در بازار عراق است. در سال ۲۰۱۹ ، ترکیه ۱۰.۲ میلیارد دلار کالا به عراق صادر کرد، که در مقایسه با صادرات ۹.۶ میلیارد دلاری ایران در مدت مشابه، نشان از اندکی سبقت گرفتن از رقیب دارد. هم‌چنین، شرکت‌های ترکیه‌ای در نهصد پروژه عمرانی و زیربنایی – از جمله انرژی ، آب و صنایع پتروشیمی – در شهرهای مختلف عراق حدود ۲۵ میلیارد دلار سرمایه گذاری کرده‌اند.
در صنعت برق عراق هم که قبلا تحت سلطه شرکت‌های ایرانی بود، رقابت فزاینده‌ای میان تهران و آنکارا شکل گرفته است. علاوه بر این، ترکیه از موقعیت جغرافیایی خود در منطقه اروپای شرقی و آسیای غربی به عنوان یک مزیت اقتصادی منحصر به فرد بهره می‌برد و به طور فزاینده‌ای به دنبال انحصار مسیرهای ترانزیت در مناطق همسایه است. در این راستا، ترکیه می‌خواهد از طریق گسترش روابط اقتصادی با عراق، مانع از انتقال انرژی ایران به اروپا از طریق عراق و سوریه و تبدیلش به قطب اصلی صادرات انرژی به اروپا شود و از طرف دیگر درصدد گشایش راهرویی به سمت جنوب به سوی اردن و عربستان سعودی برای ترانزیت کالاهای ترکی و اروپایی به بازارهای عربی خلیج فارس است.
مخاطرات فرصت‌طلبی در هنگام خلا قدرت
بدین ترتیب، اگرچه دو قدرت منطقه‌ای غیرعربی از نظر تاریخی تاکنون سعی داشتند تا در تعیین منافع و مناطق نفوذ خود در جهان عرب از تنش و رقابت مستقیم جلوگیری کنند، اما وقتی صحبت از سوریه و عراق می‌شود، منافع بلند مدت آنها اساساً در تعارض با یکدیگر هستند. در این شرایط، به دنبال ظهور احساسات مخالف ایران در عراق و ترور سرلشکر سلیمانی، رهبران ترکیه ممکن است به این نتیجه رسیده باشند که زمان آن رسیده که از نفوذ ایران بکاهند و آنچه را که آنها با عنوان نقش تاریخی ترکیه در عراق از آن یاد می‌کنند، بازیابی کنند. با این همه، به نظر نمی‌رسد ترکیه به دنبال رویارویی با ایران در عراق است، بلکه در واقع به دنبال بهره‌برداری از خلا قدرت فعلی این کشور در جهت تقویت اهرم استراتژیک خود بر همسایگان جنوبی‌اش در بلند مدت است.
علی‌رغم عدم تمایل آنکارا برای مقابله با تهران در عراق یا در حوالی آن، مسیر فعلی خطر درگیری ناخواسته را در بطن خود دارد. چنان‌چه سوریه را به عنوان یک نمونه در نظر بگیریم، رویکرد قاطع ایران و ترکیه در قبال مناطق تحت‌نفوذشان، در شرایطی که یکی از طرفین قصد به چالش کشیدن منافع طرف مقابل را داشته باشد، می‌تواند به راحتی منجر به یک بحران شود. در فوریه سال ۲۰۲۰، زمانی که شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران برای اولین بار برای شرکت در نبرد علیه شورشیان مورد حمایت ترکیه در ادلب حضور پیدا کردند، ایران و ترکیه عملا در آستانه درگیری مستقیم قرار گرفتند.
اگر عملیات احتمالی ترکیه در سنجار منجر به رویارویی ترکیه و گروه‌های بسیج مردمی عراق شود، دشوار به نظر می‌رسد که ایران دست و پا بسته کنار خواهد نشست و اجازه خواهد داد ترکیه بازی را به دلخواه خودش پیش ببرد. به همین ترتیب، اگرچه تهران هم بابت حضور شورشیان کرد در شمال عراق نگرانی‌هایی از جنس آنکارا دارد، اما ترس از پیامدهای طولانی مدت یک عملیات گسترده نظامی ترکیه در این منطقه، مانع از موافقت با عملیات سنجار می شود.
