زئوس و پرومته در یونان امروز

از میان عوامل گوناگون بحران یونان دو عامل را شاید بتوان اصلی ترین دانست: فساد، فرار مالیاتی و سو ء مدیریت اقتصادی دولت های پیشین یونان  از یکسو و زیاده خواهی اتحادیه اروپا که با ترویکا (کمیسیون اروپا، بانک مرکزی اروپا و بانک جهانی) در راه مجازات دستجمعی مردم عادی یونان و مالیات بستن بی رویه  به آن ها، محروم کردنشان از خدمات عمومی ابتدایی و تامین اجتماعی و نیز برای معاف کردن هرچه بیشتر ثروتمندان از ریاضت و باز گذاشتن دستشان برای غارت اموال عمومی و در نتیجه سلطه بر این کشور از سوی دیگر می کوشند. به سخن دیگر نوک پیکار اصلی در نبرد میان قدرتمند ترین مراکز اقتصادی اروپا و دولت چپ کرای یونان قرار دارد.   

محافل عمده اقتصادی اروپا و در راس آن آلمان و گروه سه گانه در این روزها تپانچه خود را روی شقیقه « آلکسیس سیپراس »، نخست وزیر یونان گذاشته و می گویند یا شرایط ما را بپذیر یا شلیک می کنیم. در حالی که نیروهای سوسیال دمکرات، چپ، سبزها و لیبرال های اروپا بدرستی  تنها راهکار نجات یونان را در این می بینند که بخشی از بدیهی های یونان بخشیده شود و مابقی هم در مدت زمانی طولانی تر باز پرداخت شود تا اقتصاد فلج شده یونان، زمانی برای بهبود وضعیت خود بیابد. در پس رفراندوم یونان و جدالهای تند سران اروپا در بروکسل بسیاری از مفاهیم تاریخی نظیر چالش با نظم حاکم، انتخاب راه، حق و نا حق، اعمال زور و پایداری، زیاده خواهی و حرص، نتیجه مندی رویکردها و مرزهای سازش، مورد بحث محافل اقتصادی و سیاسی جهان قرار دارد.   

این مفاهیم را اگر از افق فلاسفه یونان باستان بنگریم می توان به بازخوانی جدالی که بر سر این کشور در جریان است از منظری دیگر نیز پرداخت.

یونانیان باستان از اولین کسانی بودند که به گفتن شعر، غزل، و نوشتن نمایشنامه ، داستان و نقد اجتماعی، آثار کمدی و تراژیک پرداختند. این خلاقیتها آنان را به تعمق فکری و منظم کردن ادبیات رهنمون شد. تصادفی نیست که بسیاری از اصطلاحات امروزی ادب و اندیشه و معرفت که در سراسر جهان رواج دارند دارای ریشه یونانی اند، مانند: دراماتیک، سن (صحنه نمایش)، آنالیز (تحلیل) و غیره.

تصادفی نیست که اساطیر دوران یونان باستان در تمام طول تاریخ اندیشه و ادب از دوران آنتیک تا امروز همواره حضور داشته اند، اما در هر دوره ای به گونه خاص و با هدف منطبق بر نیازهای هر دوره باز تولید و بازخوانی شده اند. «زئوس»، «آتنا»، «آپولو»، «آفرودیت» و دیگر خدایان که هر کدام نقاط قدرت و ضعف بشری خود را داشتند.  
دو قهرمان نامی آثار هومر در «ایلیاد و اودیسه» آشیل Akilles و اودیسهOdysses نام دارند که کاراکتر و مشخصات آنها همواره در ادبیات غرب باز تولید شده است. آشیل مظهر وفاداری و قهرمانی و اودیسه نماد پیچیدگی و زیرکی است.  

ارثیه فرهنگی بجا مانده از دوران کهن همواره در ادبیات و طرز تفکر غربی حضوری سنگین داشته است. سایه این حضور نه تنها از طریق قرائتهای تازه درهر دوره ای بلکه در طرز نگاه و انسان شناسی امروزی غربی نیز ملموس است. انسان همواره در معرض پاداش و مجازات قرار دارد. او هرگز نباید از خاطر بزداید که انسان است و مرزهای معینی در کسب قدرت و خوشبختی در روی زمین دارد. خدایان یونان باستان همواره به بشر هشدار داده اند که دچار تکبر و نخوت نگردد و از قدرت و توانایی خود گستاخ نگردد. تکبر و خودخواهی مستحق غضب خدایان است.


زئوس خدای خدایان که بر فراز کوه المپ می زیسته مظهر و نماد قدرت و آفرینندگی است. با وجود قدرت و نفوذ بسیار، زئوس در برابر زنان زمینی دارای ضعف بوده است و در این پهنه زیاده خواهی می کند. پرومته قهرمان اسطوره ای یونان باستان که آتش را از خدایان ربود و به انسان داد، نمادی است که با وجود به زنجیر کشیده شدن و شکنجه های بیرحمانه، حاضر به بنده گی و طلب عفو از زئوس نگردید. پرومته نماد تنهایی، بلندپروازی، پایداری، شجاعت، ایستادگی و حقانیت است. بازیابی پرومته و دلجویی از وی را مثلا در نوشته های گوته شاعر بلند آوازه آلمانی همچون نماد فردیت و مقاومت میتوان ملاحظه کرد.


خدایان یونان باستان نه تنها آتش بلکه احساس وفاداری و عدالت را نیز به انسان ارزانی داشتند. همین دو ارمغان بود که امکان برپایی دمکراسی و مدنیت را به انسان داد. بدون این دو ارمغان بزرگ مسیر کنکاش انسانها و جوامع به انحطاط و خودکامگی فرو می غلطد، یا به هرج و مرج و آشفتگی منجر میشود که جنگ همه با همه نتیجه آن است. لذا تنها حرکت بسوی دمکراسی و مدنیت است که انسان را از زیاده خواهی، سرکشی و پایمال کردن حقوق دیگر انسانها باز میدارد. مدارا و عفو مفهومی است که در طول تاریخ بارها از سوی سرآمدانی همچون شکسپیر، جان لاک و هابز باز تولید شده و رعایت آن اکیدا هشدار داده شده است تا انسان قادر به لگام زدن بر زیاده خواهی و پیش گیری از تعصب و خام اندیشی گردد. با چنین پشتوانه ای است که مدارا، بخشش و سازش همچون ستون فقرات برپایی دمکراسی و مدنیت جای مهمی در فرهنگ مغرب زمین یافته است. 
اعطای حس عدالتخواهی از سوی خدایان یونان باستان به انسانها، فضیلتی بزرگ را به ارمغان آورد و این امکان را به آدمی بخشید که عقل و معرفت خود را به کار گیرد. چرا که تنها از این طریق میتوان به آزادی و رهایی انسانی به روی زمین دست یافت. کاربرد عقل و معرفت یگانه ضامن تفکیک میان خیر و شر و نیکی و زشتی از سوی انسانهاست. حس عدالتخواهی همچنین پشتوانه کوشش در راه برابری میان انسانها و مهمترین ضامن دمکراسی و مدنیت است.


یک ارثیه فرهنگی دیگر یونان باستان اندیشه آزادی است. ساکنان آتن آزادی را به معنای خودمختاری افراد انسانی در نظر داشتند. گرچه آتنی ها توانستند در پهنه هنر به آزادی دست یابند، اما در دمکراسی یونان باستان اندیشه آزادی تحقق نیافت. زیرا حرص قدرت و ثروت که نزد آدمی سیری ناپذیر است بر اعتدال و خویشتن داری که ستون فقرات آزادی است، غلبه یافت. در این باره توکیدیدس Thukydides مورخ یونان باستان چنین می گوید: 

«آتنی ها به چنان مرحله ای رسیدند که دیگر به پنهان کردن زشتی ها و عیوب خود با کلمات زیبا اهمیتی نمیدادند. گناهان همچون فضیلت شمرده شدند و خویشتن داری و اعتدال رخت بربست. نیک خواهی ناپدید گردید و سوتفاهم و بی اعتمادی همه گیر شد. تمنای قدرت و ثروت بیشتر دیگر جایی برای خویشتن داری باقی نگذاشت.»



از همان دورانی که هرکول قهرمان اسطوره ای یونان باستان این گزینه را یافت که میان فضیلت و رذیلت حق انتخاب دارد، «انتخاب» به یکی از مهمترین مولفه های عقلانیت تبدیل شد. لذا «حق انتخاب» و پیوند آن با مسئولیت پذیری انسان در برابر رفتار خود، به مهمترین معیار سنجش و نیز به یکی از اصلی ترین درونمایه های اندیشه و ادبیات غرب بوده است. در عین حال حق انتخاب این مفهوم را نیز میرساند که انسان قربانی نیروهای دیگر نیست. چرا که هر تصمیم و رویکرد در سر بزنگاههای زندگی انسان را در برابر انتخاب از میان راهها و گزینه های گوناگون قرار میدهد. لذا انسان با انتخاب یکی از گزینه ها در حقیقت خود گام به وادی مسئولیت و اختیار می گذارد و بنابراین در برابر اعمال و رفتار انتخابی خود نیز پاسخگوست.


اسطوره زئوس و پرومته


از میان اساطیر گوناگون یونان باستان اسطوره زئوس و پرومته از همه نافذتر است. لذا این اسطوره بارها در طول تاریخ مورد بازخوانی شعرا و نویسندگان و فلاسفه قدیم و جدید قرار گرفته است. رابطه زئوس خدای خدایان که نماد قدرت است با پرومته که آتش را از خدایان ربود و به انسان داد، همچون نماد رابطه انسان با قدرت و یا نمایش پاداش و مجازات و یا بلندپروازی و ایستادگی بارها مورد باز خوانی قرار گرفته است. در این اسطوره پرومته نمادی است که از سوی زئوس به زنجیر کشیده شد و مورد بیرحمانه ترین شکنجه ها قرار گرفت. اسطوره پرومته در فرهنگ، ذهنیت و فلسفه غرب جایگاه ویژه ای دارد و در هر دوره از یک منظر مورد بازخوانی و پرسش قرار گرفته است. کارل مارکس پرومته را همچون مظهر شورش و طغیان علیه قدرت زورمندانه حاکم مورد تجلیل قرار داد و از آن همچون پیکار زیردستان علیه انقیاد مذهبی و یا نظم بورژایی یاد کرد. مهمترین پرسشهایی که اسطوره  پرومته در برابر سیاست، اندیشه برآورده و در بحران کنونی یونان تقریبا همه این روایت ها و تفاسیر سخنگویانی یافته اند و از منظر خود آنرا پیش می کشند، از این قرار است؛


۱_ آیا پیکار پرومته در ربودن آتش از بارگاه خدایان که نماد بر هم زدن نظم حاکم بر جهان بود دارای حقانیت (مشروعیت) است؟


۲_ انگیزه واقعی پرومته در ربودن آتش از بارگاه خدای خدایان چه بود؟ آیا در پشت آن یک انگیزه فردی نهفته بود و یا انگیزه منافع همگانی مردم؟


۳_ نتیجه این عمل پرومته چه بود؟ آیا انسانها در نتیجه ربودن آتش گامی در راه انسان تر شدن برداشتند؟ آیا انسانیت با این اقدام به مرزهای خدا گونه نزدیک تر شد؟


۴ـ  ربودن آتش بهرحال تاثیر مهمی در موفقیت و بهبود زندگی انسانها داشت. اما آیا هزینه سنگین عمل با نتیجه واقعی آن برابری می کرد؟ آیا دزدی آتش مقدمه و شروعی برای سواستفاده از قدرت در میان انسانها نبود که همزاد تاریخ بشری است؟ 

۵ـ یا مجازات اعمال شده نظام الهی حاکم بر جهان (زئوس) بر پرومته، عادلانه است و یا نمایانگر بی عدالتی وحشتناک حاکم بر جهان است؟


۶_آیا نظام الهی حاکم بر جهان که به زبان فلسفی نظم طبیعی خوانده میشود، حاکی از موقعیت فرمانبری و ا طاعت انسان نیست؟ آیا چنین نظمی مانع آزادی و رشد کامل انسانی نمیشود؟

۷_آیا نافرمانی پرومته در پیشگاه خدای خدایان نشانگر ناسپاسی و تکبر در برابر پرودرگار و یا سرکشی علیه نظم طبیعی حاکم بر جهان نیست؟ بنابراین آیا لازم نیست که چنین ناسپاسی و تکبری به حکم خدا و یا طبیعت از طریق غضب الهی و یا طبیعی مورد مجازات قرار گیرد؟

راه و روش پیکار پرومته با زئوس مهمتر از نافرمانی کردن یا قربانی شدن
این پرسشها در طول تاریخ همزاد ذهن انسان متفکر و از مرکزی ترین مسایل سیاست، فلسفه، دین و اندیشه و ادبیات بوده است. در دنیای پیشرفته کنونی نیز همین پرسشها همچنان مطرح اند. پیشرفت غول آسای تکنیک در برابر عواقب تخریب گری همچون جنگ ها، بحرانهای اقتصادی و ویرانیهای محیط زیست که تهدیدی علیه موجودیت بشر است، برای بسیاری از متفکران کنونی یاد آور اسطوره پرومته و زئوس از زاویه ای دیگر است.
در پاسخ به این پرسش ها تنها می توان گفت که سیاست بعنوان علم بر این باور استوار است که سیاست بطور کلی موضوع عمل است. لذا ارسطو سیاست را پهنه ای عملی و پراگماتیستی می شمرد و بر این باور است که سیاست ورز موفق کسی است که قادر باشد هم بطور عقلایی اوضاع را تحلیل کند و هم بتواند با آزدمودگی و چیره دستی و بموقع دست به تصمیم گیری زده و در عمل گره گشایی کند و راه خویش بجلو را بگشاید. در اینراه هیچ چیز اجتناب ناپذیر و از پیش تعیین شده نیست بلکه به پرومته بستگی دارد که در نبرد با زئوس از کارتهای خود به بهترین شکلی بدون اینکه خود را قربانی کند، بهره برد. یک معیار مهم سیاست ورزی از نظر ارسطو کسب موفقیت و پیروزی در دسترسی به اهداف سیاسی است. این راه و روشی است که « آلکسیس سیپراس »، نخست وزیر یونان با درس گیری از پرومته در جدال با زئوس در پیش گرفته است.

از دید 
 یونانیان باستان خویشتن داری، اعتدال و هارمونی (توازن) پیش شرطهای اساسی تحقق آزادی اند. یونانیان باستان بر این باور بودند که در جهانی که جدال میان خیر و شر و حق و باطل دائما تکرار میشود، برای گریز از این ثنویت، راهی جز اعتدال و توازن وجود ندارد. لذا آزادی در پیوند با احساس مسئولیت و وجدان آگاه آدمی امکان پذیر است، وگرنه تخطی از مرزهای اعتدال و توازن به سواستفاده از آزادی منجر میشود. لذا افراط گرایی و تندروی از هر سو چه از سوی زئوس و چه از سوی پرومته فرجامی جز خودکامگی و یا هرج و مرج و اغتشاش ندارد.

این که دولت‌های قبلی یونان در بروز وضعیت کنونی سهم به‌سزایی داشته‌اند دلیل نمی‌شود که گروه سه‌گانه در محاسبات زیاده خواهانه خود با کاربرد مشتی ارقام هر شرط و شروط‌ سلطه گرایانه و هر ریاضت و فلاکتی را به مردم آن کشور تحمیل کند. بنابراین تنها راهکار نجات یونان در یک سازش و مصالحه میان قدرتمند ترین مراکز اقتصادی اروپا و دولت چپ کرای یونان است. تا از این طریق به نتایج همه پرسی و خواست مردم یونان و رهبران این کشور احترام گذاشته شود، هم یونان یورو را حفظ کند و در اتحادیه اروپا باقی بماند و هم بر لجام گسیختگی نیروهای راست اروپا و طمع ورزی قدر قدرتان سرمایه داری اروپا مهار زند. زیرا بدون اینکه بخشی از بدیهی های این کشور بخشیده شود و مابقی هم در مدت زمانی طولانی تر باز پرداخت شود، راهی برای اقتصاد فلج شده یونان، با پرهیز از شکنجه مردم، در دراز مدت وجود ندارد.  

محسن حیدریان