نشت مدرنیزم از غرب به شرق یک تجرید عام است؛ نیاز به منطقه ی مسکونی خاص در زمانی معین دارد. برای تبین مشخص مدرنیزم در خاور میانه، از سده ۱۹م ببعد، نقش نویسندگان زن در انجام وجوه گوناگون مدرنیزم، واشکافی می شود. زیرا بهترین اسناد مشخص شرکت زنان در جامعه گذاری کنونی، آثار ادبی/ هنری آنها در روایت این سفر سترگ می باشد. تولیدکنندگان این اسناد، نخبگان راس هرم هر قشر اند که به پیشواز تمدن جدید رفته؛ این تدارک را در آثارشان باز می تابانند. البته بخش عظیم قاعده هرم، عناصر فرهنگ نو را بیشتر در کاربست آن در زندگی روزمره از پایین، نه تبیین آن از بالا، ادغام می کنند. نمونه: گذار از روشور، سرخاب، سفیدآب، سرمه، حنا، گلاب به روژ لب، لاک ناخن، پودر صورت، شامپو، هایلایت مو، ادکلن، کرم پوست.
این مواد نوین آرایش در بخش عظیم قاعده هرم روزانه بکار می روند. ولی راس هرم ترویجگر صورت نوین زن در جامعه است که در فیلمها، پوسترها، نشریات، آثار نمادین مانا برای جامعه بازسازی می کند. این جستار برای درک نقش زن در گذار به مدرنیزم به مدخلی در واشکافی آثار نویسندگان، شاعران، هنرمندان زن در خاورمیانه می پردازد. در مرحله بعدی در آثار ادبی زنان باید به تحلیل شخصیتها characters ، پلات plot ، صحنه scene ، موقعیت زمانی/ مکانی setting داستانها پرداخت. آنگاه تحلیل بدست آمده بروشن کردن پروسه انکشاف مدرنیزم در فلات کمک خواهد کرد.
*
تا پیش از انقلاب جمهوری ۵۸ بطور غالب این ادیبان مرد بودند که در داستانهای خود نقش زن را در مرحله گذاری سده ۲۰م تصویر کردند. روشن است که در این فراز تاریخی منظور جهت عمده پدیده ادبیات زنان است؛ نه استثنائاتی مانند پروین اعتصامی و فروغ. علویه خانم هدایت، شوهر آهو خانم افغانی، نمونه های آغازین این تصویر سازی از زن در ادبیات مدرن بودند. آنها اشکال و رئوس مانند رمان و حقوق مدرن را با مواد بومی آمیخته؛ امکان تصویر این آلیاژ زن و جامعه گذاری را میسر و در تیررس دید دیگر نخبگان آوردند.
سیمین دانشور با رمان پرفروش سَووشون، نخستین زن رمان نویس حرفه ای ایرانی بود. او استعداد ادبی، تحصیلات دانشگاهی، شخصیت برونگرای نوجو داشت. همسر نویسنده مشهور جلال آل احمد بودن، او را با عمده ترین محافل روشنفکری مرتبط می کرد. سیمین نماد نسل واسطه بین فرهنگ کمپرادوری/ وابسته به غرب پیشاانقلاب و جریانات ادبی بومی بعد از آن می باشد. از دهه ۳۰ تا ۶۰ تنها یکدوجین نویسنده زن را می توان در ایران شمرد.
ولی پس از انقلاب شمار نویسندگان و شاعران زن از رشدی تصاعدی برخوردار شد. آنها، هم به زبانهای فلات از جمله فارسی، هم به زبانهای غربی از جمله انگلیسی، آثار خود را نشر دادند. آثارشان با استقبال مردم ساکن فلات و بازار ادبی غرب روبرو شدند. برخی آثار آنان تا ۱۰۰ هزار شمارگان چاپی داشته اند. شمار شاعران ایران از ۱۳۲۰ تا ۱۳۸۳ در کتابشناسی شعر زنان ۸۳۵ نفر ذکر شده، کتاب ۱۳۸۵ مانا اقایی، نشر آلفابت ماکسیما، سوئد. برابر واژه یونانی بیبیلیوگرافی شاید کتاب گزاری/نگاری نزدیکتر باشد؛ مانند نقشه نگاری برای کارتوگرافی. زیرا شناسی پسوند برابر لوژی است؛ مانند زیست شناسی برای بیولوژی.
از دهه ۶۰ تا ۸۰ شمار نویسندگان زن در ایران ۱۳ برابر شد؛ در ۱۳۸۵ به ۳۷۰ نویسنده صاحب کتاب رسید. اگر نرخ رشد خطی برای تعداد نویسندگان زن از شهریور ۲۰ تا ۱۳۸۵ بکار رود؛ تعداد آنها در ۱۳۸۳ حدود ۳۶۱ و در شهریور ۲۰ باید کمتر از ۸۷ نفر باشد. این از تشابه ۳ مثلث با راس مشترک در نقطه ۱۳۲۰ و هر ضلع قائم در ۱۳۲۰، ۱۳۸۳، ۱۳۸۵ بدست میاید. البته نرخ رشد تصاعدی است نه خطی. {۱و ۰}
کتابشناسی شعر زنان ایران یک بیوگرافی، کتاب مرجع، است. این کتاب شناسنامه مجموعه اشعار منتشره از زنان ایرانی در داخل و خارج از کشور را در بازه زمانی ۱۳۲۰ – ۱۳۸۲ در بر می گیرد. در این کتاب هیچ نمونه ای از آثار شاعران زن داده نمی شود. در تدوین چنین آثاری هدف معرفی آثار شاعران نیست، بلکه لیست نام و آثار منتشره آنهاست. تا کنون ۲ اثر در این باره چاپ شده: اولی در ۱۳۵۳ بنام کتاب شناسی شعر نو در ایران از میمنت میرصادقی؛ دومی فرهنگ کتابشناسی شعر شاعران- جاودانه ها از مهدی غفوری ساداتیه در ۳ جلد.
نمونه کتاب پرفروش یک نویسنده زن بفارسی: بامداد خمار فتانه حاج سیدجوادی در ۱۳۷۴ یکی از پرفروشترین کتب داستانی بود که از چاپ ۱۰م هم گذشت. نمونه در غرب داستان لولیتا خوانی در تهران از آذر نفیسی است؛ به ۳۲ زبان ترجمه شده؛ 117 هفته، بیشاز ۲ سال، تو لیست پرفروشترین کتابهای نیویورک قرار داشت. آذر، مدرس دانشگاه خصوصی هاپکینز در مریلند، شرق آمریکا، نوشت: “من ایران را ترک کردم؛ ولی ایران مرا ترک نکرد.” عواطف هجرت/ تبعید در ادبیات غرب را برشت، کندرا، نابوکوف – صاحب داستان/ فیلم جنجالی لولیتا – مفصل نوشته اند. {۱}
ادبیات اعتراض در زنان گاهی بشکل واقعیت نگاری، حاوی اجحافات فرهنگی است. نوع دومی نیز در ادبیات زن پدید می آید که بشکل مقاومت، مخالفت، انتقاد، مبارزه قلمی یا قدمی است. در آغاز ورود مدرنیته به جامعه، نوع اول باسبک رئالیزم تصویرگر نارسایهای جامعه، بکار رفت. در بازه زمانی دهه ۸۰ نوع دوم آثار زنان قویتر شد. آنها خود را در ان جی او ها متشکل کرده؛ کنشگری را با ترویج آثار خود می آمیزند.
نمونه پیگیر بیداری وجدان در داخل سیمین بهبهانی است. داستان بآن عادت می کنیم زویا پیرزاد نیز شهرت یافت. شادی صدر در کنشگری راه شیرین عبادی، صاحب جایزه نوبل صلح، را می رود. در خارج طیف ادبیات اعتراض بازتر بوده؛ گاهی با کنشگری حقوق بشر همراه است. نمونه: مهرانگیز کار، ویدا فرهودی، مهستی شاهرخی، منیر طه.
گاهی مبارزه زن برای مدرنیته بصورت کارکرد کاملن مدرن زن تجلی می کند. در فرهنگنامه ویکی در اینترنت نام چند سد زن ایرانی در علم، هنر، ادبیات، سیاست، تجارت، ورزش با شهرگی جهانی آورده شده. در دانشگاه آزاد تهران ۷۰ % رشته فیزیک کاربردی زنان اند. گلاره زاده جوانترین جراح انگلیس، یک زن ایرانی، متولد شیراز در ۱۹۷۱، مادرش شیمیدان هسته ای و پدرش اقتصاددان، است. عالیه صبور جوانترین استاد دانشگاه در کتاب اسناد جهانی گینس ۲۰۰۸ در دانشگاه Konkuk کره جنوبی مدرس است. یاسمن فرزان، نخستین زن ایرانی برنده جایزه بین المللی جوانان رشته فیزیک ذرات IUPAP در ۲۰۰۸ شد.
نمونه در رشته های هنری هم فراوانند. در صف ملکه زیبایی جهانی، ملی، ایالتی در کانادا، آلمان، آمریکا چند نام ایرانی هم وجود دارد: نازنین افشین جم، سحر بی نیاز. باید توجه داشت که فرهنگ پیشامدرن عامل بازدارنده برای دختران ایرانی در هنر است. در صف روزنامه نگاران، گویندگان تلویزیونی، خبرنگاران کرستین امانپور، رودی بختیار، رکسانا صابری را می توان نام برد. هنرپیشه نامزد اسکار شهره آغداشلو، گلشیفته فراهانی در هالیوود، مرجان ساتراپی، کارگردان سینمایی شیرین نشاط دیگر نامهای جهانی اند. صاحبان نهادهای تجاری در غرب هم برخی زنان ایرانی بوده؛ گل سر سبد آنها فضانورد ۲۰۰۸ زن ایرانی، انوشه انصاری است.{ ۲و ۳و ۴و ۵ }
خاطرات زندان. یک ژانر نوین در ادبیات زن ایرانی نویسش یادهای زندان است. این نوع ادبیات را جمیله بوپاشا از جبهه ملی آزادیبخش الجزیره در دهه ۶۰ پایه گذاشت؛ که از حمایت جهانی منجمله سارتر برخوردار بود. نخستین کتاب این ژانر فرار از زندان اشرف دهقانی در دهه ۵۰ بود که بچندین زبان غربی ترجمه و نشر شد. شهرنوش پارسی پور با کتاب زنان بدون مردان و خاطرات خود از زندان اوین، مجبور به مهاجرت/ تبعید شد. در ۱۳۸۸ شیرین نشاط کتاب نخست را در فستیوال ایتالیایی فیلم، بصورت فیلمی عرضه کرد؛ مورد توجه قرار گرفت.
زنان هنرمند/ نویسنده شورشیان بیصدایند. آثار منیرو روانی پور، سپیده شاملو، چادر و کلمات فرزانه میلانی، چاکرای ۲م ناتاشا امیری نمونه های دیگرند. خواهران مخملباف و مادرشان نمونه دیگر از حضور زنان در فیلم است. نیکی کریمی ساکن تهران در جشنواره های جهانی فیلم جزو هیئت ژوری هم بوده؛ البته بازی در فیلم ۲زن تهمینه میلانی و کارگردانی فیلمهای خودش هم مورد توجه قرار گرفت. در موسیقی، رقص، اپرا، آواز محلی/ ملی، در خارج نمونه های گوگوش، ۲خواهر خواننده اپرا، شیرین و نسرین عسکری در وین- اطریش وجود دارند.
*
ممیزی، هم رسمی از طرف دولت هم عرفی از طرف محیط فرهنگی یا قومی هم در اثر حجب فرهنگی ادیب، ادبیات را در لایه های غیرمستقیم گویی می پیچاند. در استانهای مرزی سنی نشین خوزستان، بلوچستان، کردستان زن ادیب در خطر جانی قرار می گیرد که ربطی بدولت ندارد. یکی از وجوه مدرنیزم عیان بودن پندار، گفتار، رفتار انسان تحت لوای قانون است. سنت بخشی از اینها را در تاریکی پستو یا چنبره غیر مستقیم گویی حبس میکند.
ممیزی در آثار زنان چند لایه بیشتر از آثار مردان است. لایه ها شامل جنسی بخاطر فرهنگ مذکر، سیاسی بضد مفاهیم مدرن، لغوی بخاطر حجب فرهنگی یا “عفت عمومی” ساخته دولتمردان، با منع اسمها/ افعال مربوط به لقاح می باشند. مانند منع کاربرد واژگان “لخت، باسن، سینه، بوسه” تصویر محرکه باه، معانقه، ماچ، مغازله همه از محرمات/ تابوها یند.
در آثار اعتصامی راوی سوم شخص مفرد است که اثر ادبی را عینی و غیر شخصی میکند. نمونه: روزی سیر طعنه زد به پیاز/ که تو مسکین چقدر بد بویی! در مصرع “زد” فعل ۳م شخص مفرد است. در آثار فروغ غالبن راوی اول شخص مفرد، من، است. این گزینه اثر ادبی را عاطفی، صمیمی، خصوصیتر می کند. نمونه: گنه کردم؛ گناهی لذت آور.. فعل “کردم” حاوی اول شخص مفرد است.
لایه فشار همه از وزارتخانه مبارزه با منکرات که بخرج ملت است؛ سرچشمه نمی گیرد. در خانواده ها هم هنجارهای عتیق خود را در زورگویی و اجحاف به زنان، دختران، نوباوگان نشان میدهند. نمونه: داستان دختری در یک سایت ادبی با عکس صورتش باندازه سرانگشت نشر می شود. پدر دختر از نشر عکس دختر، محرکه خشم بر او غلبه کرده؛ با فحاشی و تهدید به عزت نفس، غرور اجتماعی، شهرت آتی فرزند لطمه می زند.
وقتی یک نویسنده داستانی را در ۲۰۰ هزار نسخه در جامعه بین جوانان نشر می کند؛ او چند شخصیت داستان و پلات/ واقعه تخیلی آنرا چون ارواحی زنده در ذهن خوانندگان به حرکت در می آورد. این ارواح موقعیت حیات تخیلی نویسنده را به صحن ذهن خواننده وارد می کنند. خواننده تجارب خود را با این ارواح محک می زند. او برای رفتار اجتماعی خود، الگوهایی از میان این ارواح پیدا می کند. در این جاست که بقول پیراندلو، نویسنده ایتالیایی، ۶ شخصیت در جستجوی مولف اند؛ یعنی این خوانندگان ادبیات در دور بعد از خواندن کتب قبلی، بدنبال نویسنده ای هستند که آمال نوین آنها را ترسیم می کند. آنها سیمین دانشور را پشت سر گذاشته؛ از فتانه حاج سید جوادی گذشته؛ در دور بعد، به زویا پیرزاد می رسند؛ این پویش ادامه دارد. البته در کشورهای مدرن ادبیات زن در دانشگاه تدریس می شود؛ تا حدودی محتوای آن در دروس جامعه شناسی، روانشناسی، تاریخ، نظریه های نقد ادبی ادغام/ انتگره می شود. این مکانیرم رفتار مدرن در جامعه را با بحث و تبادل آرا عمیقتر از رسانه های سمعی/بصری اشاعه می دهند. زیرا رسانه ها سطحی گری، تقلید، مدپرستی را ترویج می دهند؛ عنصر تجارتی و تبلیغی بکنار.
پس ادبیات مغناطیسی می شود که در قطبهای خود ذرات براده آهن/ افراد را جذب کرده؛ بر پندار ، گفتار، کردار آنها تاثیر می گذارد. البته روشن است که در جمعیت چند ۱۰ میلیونی، عقاید قدیمی و دگراندیشی نوین در پندارهای پنهانی در خانواده، رسوم اجتماعی، رفتار/ گفتار گروهی باهم در کشمکش و رقابت اند. این خصلت بارز گذار از یک وضع پیشین به وضع آتی در تمام پدیده های پویا درست است. ولی بهرجهت ادبیات بر فرهنگ اثرگذار است. با ورود جیمز دین، آلبر کامو، فرانسوا ساگان، مارلون براندو، قیصر، داش آکل، صدها کاراکتر حقیقی یا حقوقی دیگر، هنر روی رفتار بخشی از مردم اثر گذاشت. این تاثیر در دور بعد به محتوای دروس آموزشی سرریز می کند. تبلیغ مدلهای پوشاک فصلی در جوامع جدید، از این آبشخور تاثیر بر رفتار عمومی بوسیله هنر، منتج می شود.
منابع.
{۰} http://www.ehsanabedi.com/?id=1858922753
{۱} http://www.nytimes.com/2005/06/29/books/29wome.html
{۲} http://forums.iransportspress.com/showthread.php?t=45595
{۳} http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/5359672.stm
{۴} http://www.osa.org/membership/underrepresented/mwosa/…/default.aspx
