در مورد محیط زیست تا کنون حرف بسیار زده شده است. اما آنچه که در این مبحث به آن پرداخته می‌شود، به سه بخش تقسیم شده است:
۱- محیط زیست چیست؟ طبیعت چیست؟
تفاوت این دو واژه در دو نگرش نهفته است: یک نگرش این است که عنوان محیط زیست از دو کلمه محیط و زیست ترکیب یافته است که در فارسی به معنای جایگاه و محل زندگی است. اما امروزه مفاهیم گوناگون را از آن ارائه می نمایند مثل آب و هوا، جنگل، کوه، حقوق حیوانات و پرندگان، راه‌ها‌ی جلوگیری از آلودگی هوا، راه‌ها‌ی مبارزه با عوامل مخرب طبیعت و … محیط زیست در اصطلاح به کلیه عوامل تهدید کننده یا بهبود بخش محیط زندگی اتلاق می شود.
اما نگرش بعدی بیانگر این است که چیزی به نام محیط زیست وجود ندارد و این واژه یک معنای نسبی به مفهوم پیرامون دارد، واژه درست همان طبیعت است، به عنوام بستری برای زیستن موجودات در کنار هم، و نه تنها محلی برای زیستن انسان. همان طور که از مشتقات واژه با مراجعه به کتاب لغت پیدا است، این واژه یک معنای نسبی به مفهوم پیرامون دارد یعنی چیزی که توسط پیرامون خود محاط شده است. موردی که در این جا مهم قلمداد می‌شود این است که بدانیم، منظور ما از محیط زیست کدام موجود است این موضوع اهمیت دارد زیرا آن چه وضعیت یک محل را برای زیست یک نوع موجود زنده بهبود می‌بخشد، مییتواند محیط زیست یک موجود دیگر را تباه کند. حال در مجموع باید گفت: طبیعت عبارت است از آن چه که فرآیند زیستن را احاطه کرده، آن را در خود فرو گرفته و با آن در کنش متقابل قرار دارد.
با توجه به این تعریف آیا می‌توان مرزهای مشخصی برای محیط زیست تعیین نمود آیا فرایند حیات بدون استفاده از هوا و خاک میسر است آیا بدون بهره برداری منطقی از خاک، می توان مواد غذایی تولید نمود و امکان تغذیه سالم جمعیت رو به تزاید را فراهم ساخت؟
در تعاریف واژه محیط زیست، طبیعت مدیریت شده برای انسان معنا می‌شود.
اما با توجه به مصطلح بودن این واژه، در این نوشتار هر جا که به واژه محیط زیست اشاره شده است، منظور همان طبیعت است که انسان هم در آن زندگی می‌کند.
۲- جایگاه محیط زیست در قانون اساسی ایران چیست و متولی حفاظت محیط زیست در ایران چه سازمانی است؟
در اصل ۵۰ قانون اساسی آمده است: “در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌شود. از این رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است.” این موضوع به آن معنی است که در قانون اساسی ما پیش‌بینی لازم برای حفاظت محیط زیست انجام گرفته و خلا قانونی در این مورد وجود ندارد. اما اینکه این اصل چقدر در بهره برداری از منابع و برنامه ریزی در نظر گرفته شود، مبحث دیگری است.
تاریخچه سازمان محیط زیست به این صورت است که در سال ۱۳۳۵ دستگاهی مستقل به نام کانون شکار ایران، با هدف حفظ نسل شکار و نظارت بر اجرای مقررات مربوط به آن تشکیل شد. در زمان قاجار، قسمت‌هایی از طبیعت به عنوان قرق برای شکار پادشاهان در نظر می‌گرفتند تا در فصل شکار مورد استفاده قرار بگیرد. بسیاری از پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده قدیمی ما بازمانده همین قرق‌ها هستند که هرچند دلیل حفاظت آنها، باز هم استفاده خاص قشر وابسته به حکومت بود، اما درآن زمان جلوی توسعه کشاورزی و یا استفاده چرای دام را گرفت.
در سال ۱۳۴۶ در پی تصویب قانون شکار و صید، سازمان شکاربانی و نظارت بر صید جایگزین کانون فوق شد. بر اساس قانون اخیر، سازمان شکاربانی و نظارت بر صید، مرکب از وزیران کشاورزی، دارایی، جنگ و شش نفر از اشخاص با‌صلاحیت بود. بر اساس ماده ۶ قانون فوق، وظایف سازمان شکاربانی و نظارت بر صید از محدوده نظارت و اجرای مقررات ناظر بر شکار فراتر رفته و امور تحقیقاتی و مطالعاتی مربوط به حیات‌وحش کشور، تکثیر و پرورش حیوانات وحشی و حفاظت از زیستگاه آنها و تعیین مناطقی به عنوان پارک وحش و موزه‌های جانورشناسی را نیز در بر گرفت.
در سال ۱۳۵۰ نام سازمان شکاربانی و نظارت بر صید به “سازمان حفاظت محیط زیست و نام شورای‌عالی شکاربانی و نظارت بر صید به “شورای‌عالی حفاظت محیط زیست تبدیل شد و امور زیست‌محیطی از جمله پیشگیری از اقدام‌های زیانبار برای تعادل و تناسب محیط زیست نیز به اختیارات قبلی آن افزوده شد. در سال ۱۳۵۳ پس از برپایی کنفرانس جهانی محیط زیست در استکهلم و با تصویب قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست در ۲۱ ماده، این سازمان از اختیارات قانونی تازه‌ای برخوردار شد و از نظر تشکیلاتی نیز تا اندازه‌ای از ابعاد و کیفیت سازگار با ضرورت‌های برنامه‌های رشد و توسعه برخوردار شد.
اکنون اهداف سازمان محیط زیست به صورت زیر تعریف شده است:
- حفاظت از اکوسیستم‌ها‌ی طبیعی کشور و ترمیم اثرات سوء گذشته در محیط زیست
- پیشگیری و ممانعت از تخریب و آلودگی محیط زیست
- نظارت مستمر بر بهره برداری از منابع محیط زیست
- برخورد فعال با زمینه‌ها‌ی بحرانی محیط زیست شامل آلودگیهای بیش از ظرفیت قابل تحمل محیط
- تهیه و تدوین ضوابط و استانداردهای زیست محیطی در زمینه‌ها‌ی: هوا، منابع خاک، سرو صدا، مواد زائد و جامد، آفت کش‌ها و کودهای شیمیائی پوشش گیاهی، جانوران وحشی، آلودگیهای مواد نفتی، فلزات سنگین، سموم کشاورزی، فاضلاب انسانی و … در محیط‌ها‌ی دریایی (آب ، رسوب ، آبزیان )
- آموزش زیست محیطی تشکل‌ها‌ی غیردولتی و بهره گیری از کلیه امکانات داخل کشور و در سطح بین المللی
- ارزیابی و نظارت به منظور حصول اطمینان از کاربرد و کارآئی ضوابط و استانداردهای زیست محیطی
- ارزش‌گذاری اقتصادی منابع طبیعی و هزینه‌ها‌ی زیست محیطی ناشی از توسعه
این بند آخر، چکیده و خلاصه هر آنچه که بر محیط زیست و طبیعت ایران می‌رود است. نگاه سودمحور به طبیعت و چنان بلایی بر سر آن آورده که گاهی هیچ آینده‌ای برای آن متصور نیست.
۳- وضعیت طبیعت و محیط زیست ما چیست؟
محیط زیست و طبیعت ایران در وضعیت مناسبی قرار ندارد و به رغم وجود بستر قانونی مناسب برای محافظت، به دلیل نگاه کوتاه مدت و سودجویانه به آن، آینده خوبی نیز برای آن پیش‌بینی نمیشود. از استفاده بیش از حد ظرفیت از منابع طبیعی مانند آنچه که در جنگل‌های شمال که به دلیل ساختار یگانه به فسیل زنده معروف هستند تا آلوده کردن شاهرگهای حیاتی رودخانه‌ها، از تخریب زیستگاه‌های طبیعی در دامنه‌ها‌ی سهند به بهانه استخراج معادن تا صادرات خاک کشاورزی دشت حاصلخیز مغان به کشورهای حوزه خلیج فارس به بهانه افزایش صادرات غیر نفتی، از طرح‌های بیشمار انتقال آب میان حوضه‌ای از سرشاخه‌ها‌ی کارون تا آلوده کردن خلیج نایبند با پسآب‌ها و زباله‌ها‌ی طرح‌های پتروشیمی، از خشک شدن ارومیه و پریشان و گاوخونی و ها‌مون تا قاچاق پرندگان شکاری برای تفریح شیخ‌نشین‌های عرب، از فرسایش شدید خاک در اراضی شیبدار تحت کشت گندم برای خودکفایی تا احداث جاده از میان جنگل گلستان و ده‌ها منطقه بکر دیگر، از آب آلوده رفسنجان و اهواز تا هوای مسموم تهران و اراک و اصفهان، از ریز گردهای مهمان از کشورهای همسایه تا قتل پلنگ و خرس و گرگ توسط مردم عادی، از حکم اعدام برای محیط بان دنا به دلیل حفاظت از محیط زیست تا حکم زندان برای فعالان زیست محیطی آذربایجان، هر جای این مملکت را که نگاه کنید، فاجعه‌ای در حال رخ دادن است. متاسفانه متولیان محیط زیست به دلایل مختلف ساختاری و سیاسی، حتی توان حفاظت از مناطقی که قانونا و رسما متولی آن هستند- مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست کشور از جمله پارک‌های ملی- را نیز ندارند. حال محیط زیست ما خراب است و کسی به فکر چاره اساسی برای آن نیست. مرثیه سرایانی بیش نیستیم…
