گونسپان، تپه ای بر آب و تاریخی بر باد

گزارشی از روند انجام کاوشهای نجات بخشی در تپه گونسپان، کاستی ها و خطرات موجود و ارائه راهکار مطلوب به منظور جلوگیری از نابودی بخشی از تاریخ این سرزمین کهن سال.

گذشت زمان و تغییراتی که در زندگی روزمره ما صورت گرفته است در کنار عدم برنامه ریزی، محاسبات و مطالعات پیش از انجام کار در برخی از پروژه های عمرانی باعث گردیده است تا در بسیاری موارد انجام طرح هایی همچون احداث سدها، بزرگراه ها، کارخانجات و شبکه سراسری راه آهن با موارد حساسی در زمینه میراث فرهنگی و محیط زیست که حفظ آنها یکی از مهمترین پایه های دست یابی به توسعه ای پایدار و همیشگی می باشد در تضادی غیر قابل چشم پوشی قرارگیرد.

و به همین مناسبت گاه و بیگاه ما شاهد این هستیم که بی برنامه گی ها و پرداختن به ضرورتهای زود گذر سبب می گردد تا به راحتی بقای این یادگار های درخشان تمدن کهن سال سرزمینمان به دست نابودی سپرده شوند که مثالهای متعددی همچون احداث سد سیوند را می توان برای آن نام برد.

با این اوصاف ضروری است که کارشناسان کشور با نگاهی همه جانبه و یاری گرفتن از تمامی پیشرفتهای انجام شده در دیگر کشورها و نظرخواهی از کارشناسان داخلی و خارجی راهکارهای علمی و عملی حل این مشکلات را به صورتی مشخص و قابل بحث بررسی و بیان نمایند تا شاید در روند این تبادل افکار راهکار لازم برای برون رفت از این شرایط و دستیابی به توسعه ای پایدار با حفظ ذخایر زیستی و بشری برای نسلهای فردای این سرزمین فراهم گردد.

لازم به ذکر است توجه به تجربه دیگر کشورها در زمینه کاوشهای باستان شناسی نجات بخشی به صورتی علمی تر، همچون روسیه سابق، مصر، ترکیه و آسیانه میانه که گاه دارای شرایطی مشابه با ما بودند ولی با انجام برنامه هایی گسترده و حتی هزینه های بسیار گزاف و انتقال کامل یک بنای تاریخی به نقطه ای دیگر از نابودی نمادهای هویت ملی خویش تا سر حد امکان جلوگیری نمودند، می تواند برای کشور ما بسیار راهگشا باشد.

در طول سالهای گذشته احداث سدهای متعددی در کشور آغاز گردیده که در برخی موارد همچون سد سیوند و سد سلمان فارسی در فارس، سد خدا آفرین در آذربایجان شرقی، سد شیان در کرمانشاه، سد سیمره در ایلام ، سدکلان ملایر و… نگرانیهای را در خصوص جلوگیری از نابودی بخشهایی از میراث فرهنگی و محیط زیست سرزمین مان که به سبب آبگیری این سدها در معرض نابودی قرار می گیرند ایجاد کرده است وبه علاوه آنچنان که برخی از این تجربیات نشان می دهد پژوهشها و توجیهات لازم در زمینه اقتصادی بودن و مکان یابی صحیح به منظور احداث این سدها نیز ضعف هایی را آشکار می سازد؛ با این اوصاف وزارت نیرو و ادارات آب و فاضلاب منطقه ای به منظور کاهش برخی از اثرات مخرب این پروژه ها، بودجه هایی را با عنوان نجات بخشی برای انجام کاوشهای لازم در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار داده اند که با وجود اختصاص مبالغ گاه چند صد میلیونی و یا میلیاردی اغلب به دلیل عدم مدیریت و گردش مالی مناسب در سازمان میراث فرهنگی نتیجه درخوری را به دنبال نداشته است.

لذا ضروری است که هر چه سریعتر و با یاری تمامی دلسوزان این آب وخاک به ویژه در بخشهای تخصصی غیردولتی راهکار های عملی به منظور برون رفت از این شرایط مطرح گردیده و مسئولین حفاظت از این یادگارهای غیر قابل بازگشت نیز بنا بر مسئولیتی که در برابر آیندگان این سرزمین خواهند داشت ضمن توجه به این نظرات زمینه جلوگیری از نابودی این آثار را فراهم سازند.

تپه گونسپان ، تاریخی محصور در دل آب

با احداث سد مخزنی کلان از نوع سد خاکی همگن با ارتفاع تاج ۴۶ متر و طول تاج ۹۰۷ متر در ۳۲ کیلومتری شمال غربی شهر ملایر در استان همدان حدود ۳۱۰ هکتار از اراضی منطقه در محدوده آبگیری سد قرار خواهد گرفت و دو روستای پاتپه و قلعه نو به همراه پانزده تا بیست محوطه تاریخی و یک پل تاریخی و هکتارها زمین زراعی به طور کامل یا ناقص به زیر آب می روند و با وجودی که طرح مطالعاتی ساخت این سد مخزنی روی رودخانه کلان، توسط شرکت آب منطقهای همدان در سال ۷۹ آغاز گردیده اما همچنان فعالیت های باستان شناسی به نتایج لازم نرسیده است.

که در این میان وضعیت تپه گونسپان ( پاتپه) با ۲۴ تا ۲۸ متر ارتفاع و محوطه گورستانی (شط غیله)،(شط = آبگیر/غیله = گود بسیار عمیق) و «قلعه نو» که مربوط به پیش از تاریخ بوده و دارای یک دوره استقراری نیز بوده حساس تر از بقیه می باشد هر چند که در حال حاضر ( اردیبهشت ۸۹) دو روستای ذکر شده به طور کامل تخلیه گردیده و ساکنان آن با مهاجرت اجباری به شهر از شغل کشاورزی وتولیدکنندگی باز مانده اند و روستای پاتپه به همراه پل تاریخی روستا متعلق به دوران پهلوی اول به طور کامل به زیر آب رفته است و از همه مهم تر تپه تاریخی گونسپان نیز در شرف نابودی کامل است که در ادامه به جنبه های مختلف اهمیت آن خواهیم پرداخت.

اما پیش از این لازم است تا به این نکته نیز اشاره شود که در پایین دست این سد حدود چهار یا پنج روستا واقع است که کشت آنان عموما گندم وجو دیم بوده و در برخی بخشها نیز به باغداری می پردازند و مهمترین محصول باغی آنان انگور می باشد که به همراه باغات بادام به صورتی سنتی آبیاری می شده اند.

اهمیت تاریخی تپه گونسپان

تپه گونسپان به عنوان یک تپه کله قندی در مساحتی به طول ۱۳۸ و عرض ۹۵ متر واقع شده است و بر اساس اعلام کارشناسان بیش از شش هزار سال قدمت دارد و دارای آثاری از دوران پیش از تاریخ تا دوران قاجار می باشدکه به اختصار عبارتند از:

دوران پیش از تاریخ

کاوشهای باستان شناسی درتپه هایی همچون گوراب و پری دو روستا از شهرستان ملایر و تپه همکسی همدان نشان دهنده فرهنگ پیش از تاریخی غنی به ویژه در دوران مفرق است که گاه ضخامت لایه دوره مفرغ در این تپه ها بین به ۵ تا ۸ متر می رسد و معرف فرهنگی خاص تحت عنوان ( فرهنگ یانیق ) است وبه گفته برخی کارشناسان با توجه به این که این فرهنگ نام خود را از تپه ای در آذربایجان که به همین نام مشهور است گرفته و ضخامت این دوره تاریخی درتپه یانیق حدود یک متر و در حاشیه الوند و استان همدان بین ۵ تا ۸ متر می باشد می توان گفت منشا و مبدا اصلی یا به عبارتی خواستگاه فرهنگ یانیق می بایست در حاشیه الوند و استان همدان باشد و بهتر است که آن را با این نامها بشناسیم و احتمالا تپه یانیق یک تپه حاشیه ای از این فرهنگ غنی در همدان است بنابراین اهمیت تپه گونسپان که آن هم دارای این لایه می باشد در شناخت این دوره تاریخی به خوبی مشخص می گردد.

وجود آثاری از دوران ماد

بناهای شناخته شده از دوره ماد در کشور ما تعداد بسیار اندکی است که برخی از آنها عبارتند از:

نوشیجان تپه ملایر ( با مجموعه معماری دوره ای کوتاه و محل نیایش مهر)، گودین تپه کنگاور (مجموعه معماری متنوع و گسترده با دوره شکوفایی طولانی و گوناگون) ، باباجان تپه نورآباد (با ساختار معماری ویژه مسکونی) ، زیویه ، موش تپه همدان ، زار بلاغ قم ، واسون کهک و پاتپه ملایر.

بنابراین با توجه به دانسته های اندک باستان شناسی ما از این دوره تاریخی به درستی معلوم نیست که فرهنگ باستان شناختی دوره ماد چگونه تکوین یافته است و با توجه به این که امروزه دیگر چیز زیادی از این سکونتگاه ها باقی نیست لذا ضروری است با کشف بقایای سازه های دوران ماد در تپه گونسپان بخشهای دیگری از این تمدن غنی را بهتر شناسایی نماییم چرا که به گفته مهرداد ملک زاده با حفاری و مطالعه خوب گونسپان پاتپه در کنار نوشیجان و گودین تپه می توان نشانه های دیگری از فرهنگ این دوره را به دست آورد تا تاریکی باستان شناختی دوره ماد کمرنگ تر شود.

لازم به ذکر است بخشهای دوران ماد تپه همچنان خارج از آب است و می توان بسرعت نسبت به کاوش این بخشها اقدام نمود.

بررسی های انجام شده مربوط به دوران زند ، اشکانی و…

در جریان بررسی های قبلی باستان شناسان در این تپه اطلاعات ارزشمندی از دوران اشکانی و زندیه به دست آمده است که اتفاقا اطلاعات ما در مورد این دوره نیز اندک بوده و این نیز دلیل دیگری بر اهمیت این تپه تاریخی می باشد زیرا از آنجا که محل تولد کریمخان زند در قلعه روستای پری در حدود ۲۰ کیلومتری این تپه می باشد لذا بررسی های انجام شده مربوط به دوران زند نیز می باید بسیار مورد توجه قرار گیرد.

مطالعات باستانشناسی و یافتههای روی تپه نشان میدهد در سطح این تپه روستایی از دوره قاجار و در زیر آن روستایی متعلق به دوره صفویه قرار گرفته است همچنین در دوره های پایین تر این تپه نیز روستای سلجوقی، دژ ساسانی، قلعه اشکانی و بافت معماری دوره عصر آهن قابل رویت است در نتیجه علاوه بر دوران بیش از تاریخ ، ماد ، ساسانی و اشکانی از دوره سلجوقی تا قاجار نیز مورد استفاده بوده و پس از مرمتهای متعدد، به ویژه در دوره ایلخانی، به کارگاه شیشه گری و در دوره زندیه به یک مرکز صنعتی بدل شده است این تپه تاکنون بلندترین تپه باستانی بوده که طی عملیات نجات بخشی مورد کاوش قرار گرفته است و توالی این لایه ها نشان دهنده اهمیت و موقعیت جغرافیایی ویژه این نقطه می باشد که در دوره های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است.

کاوش های باستان شناسی انجام شده و نتایج بدست آمده

شش سال پس از آغاز عملیات اجرایی (که با کمترین مقاومت از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری وقت صورت گرفت) این سازمان با امضای تفاهمنامهای با سازندگان سد تصمیم گرفت عملیات نجات بخشی محوطههای باستانی را که با آبگیری این سد در دل میلیونها متر مکعب آب فرو میروند، آغاز نماید بنابراین تفاهمنامه، آبگیری سد کلان ملایر منوط به پرداخت هزینههای عملیات نجاتبخشی محوطه باستانی پاتپه شد تا سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نیز پس از پایان این عملیات، مجوز آبگیری سد را صادر نماید از سوی دیگر برخی مطلعین معتقدند امکان ساخت این سد در محلی پایین تر از بخش فعلی نیز بوده است که اگر در ابتدای مطالعات سد توجه لازم صورت می گرفت شاید امروز دیگر نیازی به این دسته از فعالیتها با این سرعت نبود.

دراین راه پس از استعلام سازمان آب از سازمان میراث فرهنگی همدان کارشناسان میراث فرهنگی همدان به سرپرستی علی خاکسار ( ریاست سابق میراث ملایر) و به معاونت جواد باباپیری از سازمان میراث فرهنگی همدان در اولین فصل کاوش در این تپه با وجود بودجه اندکی که در اختیار داشتند کاوش مختصری را در این تپه انجام دادند که در نتیجه به آثاری از دوران اسلامی از زندیه تا قاجاریه در فوقانی ترین بخش تپه دست یافتند و به علت کمبود امکانات کاوشها زود به پایان رسید و پس از مدتی با تامین چند صد میلیون تومان بودجه از طرف سازمان آب ادامه کاوشها به پژوهشکده باستان شناسی سپرده شد.

در فصل دوم حسن رضوانی با معاونت کورش روستایی توانستند تمامی آثار دوران زند و قاجار را از دل خاک بیرون بیاورند، بنا به گفته حسن رضوانی پس از ۲۰ روز عملیات بررسی و شناسایی پشت سد کلان۱۴ محوطه باستانی شناسایی شد که دو محوطه مهم”پاتپه” و “شط غیله” در محدوده آبگیری سد کلان واقع شدهبودند.

دردور دوم کاوش ها در طی ۸ ماه مطالات از بالاترین لایه ها که مربوط به دوران اسلامی می باشد آغاز گردید و با بیرون آمدن قلعه اسلامی پشت سد کلان شواهدی از ۱۰۰۰ سال تحولات معماری و شیوههای تغییر کاربری دوره اسلامی توسط باستانشناسان مورد مطالعه قرار گرفت به گفته رضوانی در دوره اسلامی از بلندترین نقطه این تپه برای ساخت قلعه استفاده شده است.

آنان در سومین ماه کاوشهای نجاتبخشی این حوزه و در لایهی مربوط به دورهی اسلامی در پاتپه به یک سیستم زهکشی دست یافتند که با کانالکشی و ایجاد تنبوشه استفاده میشده است کانالی که آب به آن سرازیر میشده، آجرچینی شده و کف آن نیز با نوعی ملات آهک و ماسه برای انسجام پوشش داده شده بود ومعماران آن پس از ایجاد کانالهای انتقال آبهای هرز، شروع به ساخت اطاقهای قلعه کردند بهنظر میرسد، این سیستم راهی برای خروج آبهای اضافی از سطح قلعه بوده و آب اضافی را از روی پشت بامها عبور میداده است تا با عبور از تنبوشه به کانالی که در قسمت شرقی پاتپه قرار دارد، سرازیر گردد آثار این سیستم را که با گذشتن از روی پشت بامها با تنبوشه تا سطح زمین ادامه مییابد، تا جلوی قلعه به دست آورده اند.

در این رابطه رضوانی می افزاید: این سیستم تا شیب تپه ادامه مییابد؛ ولی بعد از آن، آثار دیگری پیدا نشدهاند او با بیان اینکه در کنار معماری یافت شده مصنوعات شیشهای از قبیل النگوها و ظروف شیشهای یافت شده است که به ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال پیش و دوره صفوی تعلق دارند می گوید: در کنار این کارگاه محلی یافت شده که در ابتدا تصور شد سرویس بهداشتی کارگاه باشد اما با توجه به شیب اطاق و شکل چاه میانی آن که با استفاده از سفال ساخته شده است، احتمال می دهیم حمام کارگاه باشد.

شواهد باستان شناسی نشان می دهد که این مکان یک بار در آتش بزرگی سوخته است این موضوع از طریق چوب های سوخته و آثار سوختگی روی دیوار بنا مورد مطالعه قرار گرفته است در این بخش بقایای بر جای مانده از دژ و برجهای متعدد در دوره اسلامی به علاوه دیوارهای الحاقی و ۲ اتاق بزرگ که احتمالا محوطهای برای سیلو بوده کشف شده است.

همچنین اتاقهایی با درگاه کوتاه در پاتپه یافت شده که دلیل کوتاه بودن سقف آنها حفظ دما در فصول مختلف سال بوده است و با پایان کاوش در بخش اسلامی و سطوح اولیه تپه، این لایهها برداشته شده است.

در سومین فصل کاوشها به سرپرستی حسن رضوانی و معاونت علی هژبری با ایجاد کارگاه لایه نگاری در زیر این لایهها، یک دژ بزرگ با معماری لاشهسنگ از دورهی اشکانی که باروی ستبر خشتی در گرداگرد آن بود، پیدا شد معماری بسیار مستحکم، دیوارهای سنگی و باروی سترگ خشتی به همراه فراوانی سفال های نوع جلینگی (کلینکی) نشان از رونق دژ در روزگار آبادی می داد یک دیوار قطور به قطر ۳ متر با ملات گل و خشتهای چینهای ۴۳ در ۴۳ با ضخامت ۱۰ سانت و همچنین خشتهای چینهای ۳۷ در ۳۷ با همان ضخامت کشف شده است که نشان از استحکام این دژ در دوره اشکانی دارد و شواهد باستانشناسی نشان میدهد مسلمانان از بقایای این قلعه برای احیاء قلعه خود استفاده کردهاند رضوانی گفت: (بخشهایی از ساخت و سازهای دوره اسلامی چنان با قلعه دوره اشکانی ادغام شده است که ما نمیتوانستیم به عنوان یک لایه آن را جدا کنیم اما با مطالعه این بخشها متوجه میشویم که قلعه دوره اشکانی به مراتب مستحکمتر از دوره اسلامی بوده است ) همچنین بقایای ساختار عظیم خشتی از دوره ماد نیز از زیر خاک مشخص گردید در ۵ فروردین ۸۶کار اولین گزارش مطالعات انجام شده به پایان رسید و کار اصلی این گروه درمحوطه باستانی «شط غیله» به ابعاد آن ۳۰×۲۰ آغاز شد و آثاری همچون ظروف سفالی و دیگر اشیای متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد مسیح در آن کشف شد ولی در این محوطه آثار معماری به دست نیامد ، دوره بعدی فعالیتهای آنان در تپه باستانی «پاتپه» ادامه یافت که عرض آن ۳۰×۱۰۰ و ارتفاع آن ۲۲ متر است و بلندترین تپه باستانی کشور می باشد که مورد کاوش قرار گرفته پیدا شدن برخی آثار مشابه در « پاتپه» و «شط غیله» در هزاره سوم پیش از میلاد ارتباطی میان این دو محوطه را مشخص می سازد که جای مطالعات بیشتر در این خصوص وجود دارد.

محوطه بعدی قرار گرفته در محدوده آبگیری سد، محوطه باستانی «قلعهنو» می باشد که تاکنون فعالیت مهمی در خصوص آن صورت نگرفته است.

پس از کنار گذاشتن حسن رضوانی از لیست کاوشگران در سومین فصل از کاوشهای پاتپه ملایر در سال ۱۳۸۷اهمیت بنای خشتی عصرآهن موجود درتپه سبب شد ، حفاری آن دوباره و اینبار به سرپرستی مهرداد ملک زاده و معاونت علی هژبری با قرار دادی ۲۹ میلیون تومانی ادامه یابد که اهم یافته های این گروه کاوش عبارت است از بقایای زیرین لایه های استقرار اشکانی گونسپان همراه با سفالینه های خوش ساخت جلینگی (کلینکی) و آشکار شدن فوقانی ترین رج خشت های مربوط به معماری عصر آهن پایانی که با مجموعه ای از تکه سفال های نخودی همراه بودکه در نظر بسیاری از متخصصان، سفال مشخصه دوره ماد است.

این دور از کاوش ها در این محوطه به معاونت علی هژبری با احداث دو کارگاه لایه نگاری از اوایل آبان آغاز و مشخصا به جهت آزاد سازی نهایی و کامل بافت معماری عصر آهن در این تپه و ایجاد کارگاه و برش لایه نگاری پلکانی تا خاک بکر سازماندهی شد آنان تلاش نمودند تا با ایجاد چهار کارگاه در مجاورت یکدیگر در گونسپان گونه ای دیگری از معماری عصر آهن پایانی را در کنار بافت معماری نیایشگاهی در نوشیجان و بافت معماری سیاسی در گودین به دست آورند تداوم کاوش ها و احداث دو کارگاه لایه نگاری نشان دهنده غنای آثار گونسپان است ،کاوشگران در زیر لایه های اشکانی موفق به شناسایی بافت معماری منسجم خشتی شدند که در تمام تپه گسترده است و به عصر آهن ۳ (دوره ماد و شاید اوایل هخامنشیان) تعلق دارد احداث دو کارگاه لایه نگاری در دو بر شمالی و جنوبی تپه همچنین ایجاد کارگاه پیشرو که ویژگی های بیشتری از معماری عصر آهن را نمایان ساخت، مشخص کرد که احتمالا مجموعه معماری گسترده ای در اینجا مدفون است همچنین در ادامه برش لایه نگاری، نشانه هایی از عصر مفرغ پایانی هم روزگار با لایه های گیان ۳- گودین ۳ و دیرینه تر از عصر مفرغ میانی در گونسپان شناسایی شد و خشتهای بدست آمده مشابه خشتهای نوشیجان بوده و ارتفاع برخی از دیوارها تا ارتفاع حدود ۵ متر نشان دهنده اهمیت و ارزش این بنا در دوره ماد بوده است در این رابطه ملک زاده با بیان اطلاعات موجود از دوره عصر آهن درباره اهمیت کاوش ها در گونسپان پاتپه میگوید : از عصر آهن ایران اطلاعات نسبتا مطلوبی دردست است و با اینکه باستان شناسان در کلیات اطلاعات باستان شناختی این دوره توافق دارند ولی هنوز نکات تاریک و جزئیات مبهمی در این اطلاعات در نیمه پایانی عصر آهن و پیدایش فرهنگ دوره مادها و سپس هخامنشیان به چشم می خورد و تا کنون شواهدی از خشت های قابل مقایسه با معماری نیایشگاهی نوشیجان تپه، متعلق به دوره مادها کشف شده است.

این دوره از کاوشها نیز پس از حدود ۲ ماه و به دلیل بارش برف و کمبود نیروی انسانی و برخی مسائل دیگر بدون دست یابی به نتایج نهایی پایان یافت تا در پنجمین فصل کاوش رضا ناصری فارق التحصیل کاردانی و دانشجوی کارشناسی باستان شناسی دانشگاه بوعلی فصل نهایی کاوشهای این تپه را برعهده بگیرد و در نهایت هم بدون این که کار به اتمام برسد کاوشها در این تپه باستانی و کم نظیر متوقف گردید.

و اما فردا …

در نهایت تپه گونسپان با کوله باری از داشته های تاریخی و در حالی که همچنان ، هر چند به سختی ، امکان ادامه کاوشها در آن وجود دارد و می تواند زوایای تاریکی از تاریخ سرزمینمان را روشن سازد به آب سپرده شده است.

و در چنین شرایطی انتظار می رود آبگیری سد هر چه سریعتر متوقف گردیده و کاوشها حداقل تا سطح باقیمانده خارج از آب با حضور نیرو و امکانات کافی و با یاری گرفتن از تجربیات دیگر کشورها به جای انجام اشتباه و خطا و تجربه دوباره برخی از یافته های جهانی، از سر گرفته شود هر چند که متاسفانه زمان زیادی باقی نیست و در مورد این محوطه تاریخی به نظر می آید عدم انسجام مرکز تصمیم گیری واحد جهت انتخاب گزینه ای درست به منظور انجام کامل کاوشها سبب هدر رفتن وقت و هزینه گردیده و نتیجه کاملی را به همراه نداشته است.

پس بیایید تادیر نشده همگی ندای تاریخ را که از دل این یادگار نیاکانمان برمی خیزد به گوش جان شنیده، و به یاری تپه گونسپان بشتابیم.

همدان اردیبهشت ۱۳۸۹

——————————

*بابک مغازه ای: دبیر انجمن ایران شناسی کهن دژ و خبرنگار مستقل میراث فرهنگی و محیط زیست