بعد از اعلام نتایج انتخابات دوره دهم ریاست جمهوری در ایران که در محافل سیاسی به کودتا تشبیه شد، شرایط سیاسی در داخل ایران و دولت جمهوری اسلامی می رود که بحرانی تر شود. این بحران که ابتدا خود را در تظاهرات خیابانی مردم و اعتراض اصلاح طلبان نسبت به نتایج انتخابات نشان داد، هم اکنون در روند خود عمق بیشتر یافته، چنانکه در روزهای اخیر ما هم شاهد اعلام موضعگیریهای مختلف از جانب افراد و جناحهای مختلف بودهایم، و هم شاهد ادامه اعتراضات مردمی. به عنوان نمونه خاتمی، موسوی و کروبی خواهان دخالت مراجع مذهبی در اعتراض به روند بازداشتها شدند که در پی آن دو تن از این مراجع با دادن اعلامیه از بازداشتیان اخیر حمایت به عمل آوردند، چند روز پیشتر از آن هم خاتمی خواهان اجرای رفراندوم شده بود. از طرف دیگر بیش از شصت و پنج تن از اعضای مجلس خبرگان و نیز دویست و پنج تن از نمایندگان مجلس در اعلامیههای متفاوتی از ولایت خامنهای دفاع کردند.
از هم اکنون چهار تن از وزرای پیشنهادی احمدی نژاد به برکنار شدهاند، که تحلیلگران آن را نشانه تشتت و شکاف در میان نیروهای اصولگرا ارزیابی کردهاند. البته در این اثنا به طرق مختلف اعتراضات مردمی ادامه داشته، و وضعیت در شهرهای بزرگ و بویژه تهران هنوز ناآرام است. رژیم با گسیل نیروهای امنیتی خود به خیابانها زندگی مدنی مردم را با میلیتاریسم عریان و خشنی آغشته است.
واقعیت این است که جمهوری اسلامی و جامعه به کل وضعیت مبهم و ناروشنی را در مرحله فعلی از سر می گذرانند. مبهم و ناروشن بدین معنا که در هر دو زمینه، روندهای سیاسی علیرغم حدت و شدت خود هنوز افقهای حل خود را نگشودهاند، و وضعیت حالت برزخ آسائی به خود گرفته است. مردم و همه نیروهای سیاسی کشور از خود می پرسند که بالاخره وضع به کجا خواهد رفت؟ جامعه در کل و البته همراه خود جمهوری اسلامی را نیز از گذشته برکنده است، و بنابر منطق طبیعی تغییر و تحول، همه نقاط ایستا را نیز علیرغم جان سختی خود در مقابل گفتمان “تغییر، آری یا نه؟” قرار داده است.
در داخل و پیرامون حاکمیت با توجه به شکافهای ایجاد شده چند راه حل مطرح است: برد نهائی اصولگرایان و ایجاد حاکمیت بلامنازع آنان، صعود اصلاح طلبان به پست ریاست جمهوری و پس راندن اصولگرایان، ایجاد یک دولت ائتلافی از جناحهای مختلف و یا سرانجام این که حاکمیت نتواند به چنین تغییراتی نائل آید و بالاخره در اثر بحرانهای درونی خود و لزوم تغییر در کلیت جامعه، کل نظام از هم بپاشد و جامعه ایران وارد دوران نوینی از تحول سیاسی رادیکال شود، که البته با توجه به عدم حضور عامل ذهنی تحول یعنی نیروی سیاسی آلترناتیو، این مرحله می تواند بسیار پیچیده باشد.
تمام روند رویدادها چنین نشان می دهند که ظاهرا هیچکدام از جناحهای درون و پیرامون حاکمیت قادر به حذف همدیگر نیستند. جناح اصولگرا علیرغم در داشتن نیروهای امنیتی هنوز نمی تواند از آن در سطح وسیع و لازم استفاده کند، و روند حوادث هم نشان می دهند که مردمی نیز که بدانها رای دادهاند مردمی فعال برای دفاع از ریاست جمهوری منتخب خود نبوده و نیستند. اصلاح طلبان که این بار بخش بزرگی از جامعه را در کنار خود دیدند، علیرغم پشتوانه مردمی خود هنوز قادر به شکستن مقاومت اصولگرایان نیستند، زیرا که بر اهرمهای قدرت (چه مراکز سیاسی و آمر، و چه نیروهای امنیتی) اتوریته لازم را ندارند، و بنابراین شکاف درون حاکمیت در چنان سطحی نیست که وزنه ترازو را در سطح لازمی به نفع آنان سنگین کند. ظاهرا ایجاد دولت ائتلافی نیز امکان پذیر نیست، زیرا که همزیستی چندین ده ساله جناحها به جائی رسیده است که دیگر حفظ آن در فرم یک قوه مجریه واحد ممکن نیست. یعنی بودن دو جناح در دولت (قوه مجریه) امکان ناپذیر است. در واقع باید جناحی حضور دیگری را در دولت بپذیرد، و به عنوان اپوزیسیون، خود را برای دوره دیگری آماده کند، که این البته احتیاج به آن دارد که هر دو طرف بازی دمکراسی محدود انتخاباتی را میان خود بپذیرند؛ امری که جناح اصولگرا این بار به شدت آن را نقض کرده و زیر پا گذاشته است.
شاید عدم افق تئوریکی و عملی روشن برای این سه آلترناتیو باشد که وضعیت کنونی را در حالت میانگینی قرار داده است. شاید همین مسئله باشد که همگان را به نوعی به پیشه کردن سیاست انتظار و البته همراه با ارائه فعالیتهای خود واداشته است. شاید عدم آمادگی کامل جامعه ایران برای فرارفتن از دولت احمدی نژاد باشد که فشار از پائین را برای تحول لازم در بالا با مکث و یا عدم فشار لازم مواجه کرده باشد. اما در واقع چنین وضعیتی نمی تواند پایدار باشد. بحران در سیستم سیاسی کشور، بحرانی نیست که جامعه آن را برای همیشه برتابد. چنین امری بنابراین خود به خود جامعه را به بحرانهای آتی سوق خواهد داد. بحرانهائی که در کلیت خود زیاد پیش بینی پذیر نیستند، اما در همان حال می توانند برگهای جدیدی را از روند حوادث بگشایند.
اما اگر از بعد جناحهای درون و پیرامون رژیم به مسئله بنگریم، احتمالا همین امر موازنه نیرو در میان دو طرف در یکسره کردن روند تحولات باشد که رفسنجانی را به آن واداشته است که اخیرا در سخنان خود به نوعی به مدارای کلامی با خامنهای برخیزد، و اظهار امیدواری کند که وی برای حل وضعیت بحرانی کنونی اقدام کند، یعنی در واقع خامنهای با بازگشت به مقام رهبری خود (به عنوان فردی فراجناحی) و کاربرد عقلانیت ویژه دورانهای بحرانی، سنگ ایستای وضعیت کنونی را به غلطان وادارد، و حالت کیش بازی شطرنج کنونی را به حالت قبل برگرداند. اما با توجه به موضعگیریهای قبلی خامنهای آیا این امر امکان پذیر است؟ یا رفسنجانی با این سخنان خود می خواهد نشان دهد که اوست که نهایتا قدرت معنوی لازم را در تصویر راهکارهای آینده در اختیار دارد؟
لنین می گفت که یکی از شرایط انقلاب آن است که حاکمیت نتواند به مانند قبل به حاکمیت خود ادامه دهد، که یکی از نشانههای آن همانا عدم یکپارچگی و هماهنگی فکری و سیاسی حکومتگران و تعمیق آن می تواند باشد. جمهوری اسلامی تا حدود زیادی به چنین مرحلهای رسیده است. اما همگامی بخشی از آن یعنی اصلاح طلبان با بخش معینی از خواستههای مردم، به عنوان یکی از دلایل موجود هنوز ما را از خواست تحولاتی که منجر به تغییرات اساسی در جامعه گردد، دور نگه داشته است. جامعه ایران هنوز نمی تواند و یا نمی خواهد که امکانات حکومتی را برای تحولات رفرمیستی دور بزند. اما اگر امکان تحول رفرمیستی که هم اکنون به اوج حدت خود در تناقضات درون حکومتی رسیده است، نتواند به سرانجامی برسد، نتیجه چه خواهد شد؟ آیا جامعه ما قدم در راه آفرینش عوامل دیگر تحول خواهد گذاشت؟
