سعی خواهد شد طی سلسله مقالاتی به موضوع “نفت” و نقش و تأثیرات آن در سیاستهای جاری جهانی پرداخته شود. در ابتدا تاریخچه‌ُ سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) The Organization of the Petroleum Exporting Countries (OPEC) و نقش آن در بازار جهانی نقت مورد بررسی قرار میگیرد. پس از آن به موقعیت، نقش و تأثیر کشورهای تولید کنندهُ نفت غیر عضو اوپک پرداخته خواهد شد. در پایان، راجع به موقعیت نفتی ایران صحبت خواهد شد. در این رهگذر سعی خواهد شد رشد تکنولوژی در زمینهُ نفت و بکارگیری آن از طرف کشورهای تولید کنندهُ نفت مورد مدّافه قرار گیرد.
سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک)
The Organization of the Petroleum Exporting Countries (OPEC)
اوپک در جریان نشستی در ۱۴ سپتامبر ۱۹۶۰ در بغداد با شرکت ۵ عضو مؤسس ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزویلا تأسیس و در ۶ نوامبر ۱۹۶۲ در دبیرخانه سازمان ملل به ثبت رسید. در سال ۱۹۶۱ شهر ژنو در کشور سویس بعنوان مقر اصلی اوپک در نظر گرفته شد اما در سال ۱۹۶۵ به شهر وین در کشور اطریش منتقل شد. اعضای مؤسس ۳ هدف اصلی زیر را دنبال میکردند: ۱-هماهنگ کردن قیمت نفت با در نطر گرفتن منافع اوپک به مثابه‌ُ یک سازمان واحد و منافع تمامی کشورهای عضو؛ ۲- بکار گرفتن تمهیدات لازم جهت باثبات کردن قیمت نفت و یگانه کردن سیاستهای خود در عرصه جهانی به منظور گریز از نوسانات موجود؛ ۳- عرضه‌ُ منظم نفت به کشورهای مصرف کننده در جهت تولید ارز برای سرمایه‌گذازی در صنعت نفت خود.
اوپک در حال حاضر دارای ۱۱ عضو اصلی از ۳ قارّه آمریکا، آسیا و آفریقا میباشد. کشورهای عضو الجزایر، اندونزی، ایران، عراق، کویت، لیبی، نیجریه، قطر، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و ونزویلا میباشند. این کشورها جمعیتی حدود ۵۲۵ میلیون نفر را تشکیل میدهند. نفت، بطور عمده، در همه‌ُ کشورهای عضو در گسترش اقتصادی، اجتماعی و سیاسی دارای نقش اساسی میباشد.
طبق اساسنامه‌‌ُ اوپک، “هر کشوری که دارای مقدار قابل توجه نفت خام قابل صدور باشد و منافع آن با منافع کشورهای عضو مغایرت نداشته باشد، میتواند با تأیید ¾ آرا اعضای اصلی (به شمول ۵ عضو بنیانگذار) عضو اوپک شود”. اساسنامه اوپک بر وجود ۳ نوع عضویت در این سازمان اشاره میکند: ۱- اعضای مؤسس ۲- اعضای اصلی؛ ۳- اعضای مشاور
ساختار تشکیلاتی اوپک از نمایندگان کشورها، هییت دبیران، دبیر کل و کمیسیونهای مختلف تشکیل شده است. کنفرانس بالاترین مرجع تصمیم‌گیری میباشد که با شرکت نمایندگان کشورهای عضو (معمولا به ریاست وزرای نفت، معادن و انرژی) بر پا میشود. کنفرانسهای عادی معمولاً سالی ۲ بار در ماههای مارس و سپتامبر و کنفرانسهای فوق‌العاده بنا به ضرورت برای اتخاذ سیاستهای کلی (ارزیابی سیاستهای جاری، تعیین قیمت نفت، میزان تولید و سهمیه‌ُ اعضا در جهت با ثبات کردن بازار جهانی نفت)، نحوه اجرای آنها، رسیدگی به درخواست کشورهای خواهان عضویت، رسیدگی به بودجه، و رسیدگی به گزارشها و پیشنهادات هییت دبیران تشکیل میشوند.
اوپک حدود ۴۰% نفت خام و ۱۶% گاز جهان را تولید و حدود ۵۵% نفت موجود در بازار جهانی را صادر میکند. در نتیجه، این سازمان تأثیر بسزایی بر بر بازار جهانی نفت دارد. ممکن است چنین تصور شود که اوپک بهای نفت خام را در بازار جهانی تعیین میکند. هر چند این سازمان در حقیقت از اوایل دههُ ۷۰ میلادی تا نیمه دههُ ۸۰ بهای نفت خام در بازارهای جهانی را تعیین میکرد، امّا در دنیای پیچیدهُ کنونی بهای روزانهُ نفت توسط بورس اقتصادی نیویورک (NYMEX)؛ بورس بین‌المللی نفت در لندن (IPE) و بورس مالی بین‌المللی سنگاپور (SIMEX) تعیین میشود. با وجودی که اوپک حدود %۵۵ نفت موجود در بازار جهانی را صادر میکند، اما افزایش و یا کاهش تولید نفت از طرف اوپک تنها عامل در بالا و یا پایین رفتن بهای نهایی محصولات نفتی مصرفی نیست. در اکثر کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی حدود ۷۰% بهای نهایی کالای نفتی را مالیاتهای اعمال شده از طرف دولتهای آن کشورها تشکیل میدهد.
طبق آمار اوپک، ذخیره ثابت شده نفت (Proven Reserves) جهان در پایان سال ۲۰۰۳ میلادی بالغ بر۱۱۳۷۵۵۰ میلیون بشکه میباشد. از این مقدار حدود ۸۹۱۱۱۶ بشکه (۷۸.۳%) متعلق به کشورهای اوپک میباشد. کشورهای عضو اوپک در سال ۲۰۰۳ حدود ۲۷ میلیون بشکه در روز تولید کردند که معادل ۴۰% کل تولید جهان در آن سال میباشد. (بولتن سالانه آماری اوپک – ۲۰۰۳)
بر اساس آمار اوپک (OPEC’s World Energy Model (OWEM))، مجموعه نفت مورد تقاضای جهان در سال ۲۰۰۰ معادل ۷۶.۰ میلیون بشکه در روز بود. برای سال ۲۰۱۰ رقم ۹۰.۶ میلیون بشکه در روز و برای سال ۲۰۲۰ رقم ۱۰۳.۲ میلیون بشکه در روز تخمین زده میشود.
بر اساس آمار اوپک (بولتن سالانه آماری اوپک – ۲۰۰۳) بزرگترین کشورهای دارای نفت ثابت شده (Proven Reserves) به قرار زیر میباشند:
کشور میلیون بشکه
عربستان سعودی ۲۶۲۷۳۰
ایران ۱۳۳۲۵۰
عراق ۱۱۵۰۰۰
کویت ۹۹۰۰۰
امارات متحده عربی ۹۷۸۰۰
بر اساس همین آمار بزرگترین کشورهای تولید کننده نفت به قرار زیر میباشند:
کشور هزار بشکه در روز
عربستان سعودی ۸۴۱۰.۳
روسیه ۸۲۰۵.۵
آمریکا ۵۷۳۷.۰
ایران ۳۷۴۱.۶
چین ۳۴۰۷.۲
اوپک معتقد است که در آینده قابل پیش بینی، نفت همچنان مهمترین و عمده‌ترین منبع تأمین انرژی جهان خواهد بود. کاهش جزیی نقش نفت در سال ۲۰۲۰ در مقایسه با سال ۲۰۰۰ به علت رشد نقش گاز طبیعی به عنوان دیگر منبع اصلی انرژی میباشد. اوپک ادعای خود را در قالب جدول زیر که در صد (%) نقش منابع مختلف تأمین انرژی را نشان میدهد ارایه میدهد (OWEM Scenarios Report, March 2000)):
۱۹۹۸ ۲۰۰۰ ۲۰۱۰ ۲۰۲۰
نفت ۴۱.۳ ۴۱.۳ ۴۰.۳ ۳۹.۲
گاز ۲۲.۲ ۲۲.۴ ۲۴.۱ ۲۶.۶
جامدات ۲۶.۲ ۲۶.۱ ۲۶.۳ ۲۵.۸
آبی/هسته‌ای ۱۰.۴ ۱۰.۳ ۹.۳ ۸.۵
نظر به اینکه منابع نفت نامحدود نیستند، طبعاً روزی به اتمام برسند. اما با احتساب میزان نفت موجود و میزان تولید فعلی، عمر باقیمانده‌ُ نفت در کشورهای عضو اوپک بیش از ۹۰ سال و در کشورهای غیر عضو حدود ۲۰ سال میباشد.
ادامه دارد
