طرحی برای کنسرسیوم هسته ای منطقه ای…

به نقل از بولتن دانشمندان هسته‌ای پرینستون

۲ ژوئن ۲۰۲۵

برگردان به فارسی: گودرز اقتداری

یادداشت سردبیر:  گرچه جزئیات پیشنهاد های ایران و ایالات متحده در مذاکرات فی‌ما‌بین تاکنون از طرف دو دولت منتشر نشده است اما در مقاله ای که دوم ژوئن در بولتن دانشمندان هسته ای منتشر شده طرحی مورد بحث قرار گرفته که بواسطه حضور سیدحسین موسویان که از دست اندرکاران سابق وزارت امور خارجه ایران بوده و در مذاکرات هسته‌ای در دولت های خاتمی و روحانی حضور داشته است، می توان فرض کرد که احتمالا این طرح به انچه جمهوری اسلامی پیشنهاد داده نزدیک باشد. در هر حال باید توجه داشت که علیرغم استنباط پیش‌گفته نمی توان بطور قطع و یقین در این  مورد نظر داد که که چنین طرحی در نهایت برای دوطرف مذاکرات قابل پذیرش خواهد بود.  نویسندگان این مقاله همگی با برنامه علم و امنیت جهانی دانشگاه پرینستون مرتبط هستند. خلاصه ای از این مقاله تحقیقاتی در برخی نشریات داخل کشور طی هفته اخیر منتشر شده اند و در اینجا متن کامل مقاله از نظرتان خواهد گذشت.

طبق گزارش‌ها، ایران یک کنسرسیوم هسته‌ای شامل عربستان سعودی و امارات متحده عربی را پیشنهاد داده است که در آن ایران اورانیوم را در مقیاس وسیع برای استفاده تجاری تحت نظارت این کشورها و همچنین بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) غنی‌سازی خواهد کرد.[۱] در همین حال، ایالات متحده یک پیشنهاد کلی برای یک کنسرسیوم هسته‌ای منطقه‌ای شامل ایران، عربستان سعودی و سایر کشورهای منطقه و همچنین ایالات متحده را با ایران به اشتراک گذاشته است که در آن ایران به غنی‌سازی اورانیوم خود پایان می‌دهد.[۲] رویکردهای همه یا هیچ برای غنی‌سازی در ایران ممکن است مدلی قابل قبول برای هر دو طرف ارائه ندهد. نگرانی‌ها در مورد غنی‌سازی اورانیوم و جاه‌طلبی‌های بالقوه سلاح‌های هسته‌ای مرتبط با آن در ایران و عربستان سعودی می‌تواند توسط یک کنسرسیوم هسته‌ای منطقه‌ای که در آن فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی به جای برنامه‌های هسته‌ای ملی، در سراسر کشورها پخش و بین آنها مشترک خواهد بود، برطرف شود.

ما در اینجا یک کنسرسیوم هسته‌ای چندملیتی منطقه‌ای احتمالی را ترسیم می‌کنیم که شرکای اصلی اولیه آن ایران، عمان، عربستان سعودی و امارات متحده عربی هستند.

ایران:

توسعه، تولید و بهره‌برداری از سانتریفیوژها برای غنی‌سازی اورانیوم، تمرکز برنامه ایران و دستاوردهای فناوری آن بوده است. در یک سازمان چندملیتی منطقه‌ای، طبیعی است که ایران به این تمرکز ادامه دهد.

ایران تحقیق، توسعه و ساخت و تولید سانتریفیوژها و بهره‌برداری از آبشارهای آزمایشی یا پیش نمونه های تحقیق و توسعه را حفظ خواهد کرد. این فعالیت‌ها می‌توانند در مجتمع هسته‌ای فعلی کشور ادامه یابند.

انواع ساتریفیوژ های تولید ایران و تعداد آنها.

در طول سال‌ها، ایران نسل‌های مختلفی از سانتریفیوژها را توسعه داده و تا حدودی مستقر کرده است. از نظر تعداد نصب شده، دستگاه IR-1 نسل اول بیشترین سهم را نشان می‌دهد، اما امروزه تا حد زیادی منسوخ شده تلقی می‌گردد. با توجه به دستاورد ایران در توسعه نسل‌های پیشرفته سانتریفیوژها، طبیعی است که ایران به عنوان بخشی از این توافق، دستگاه‌های IR-1 خود را برچیده و از بین ببرد. دستگاه‌های پیشرفته‌تری که در حال حاضر به تعداد بیشتری از أنواع  IR-2، IR-4، وIR-6  مستقر هستند، به همراه لوله‌کشی و زیرساخت‌های الکتریکی مرتبط، از رده خارج و برچیده می‌شوند و تا زمانی که کارخانه غنی‌سازی کنسرسیوم برای نصب سانتریفیوژ آماده شود، در انبار تحت نظارت قرار می‌گیرند. از دیدگاه عملی و اقتصادی، شاید ترجیح داده شود که تا حد امکان با تعداد کمتری از انواع مختلف سانتریفیوژها کار شود. این امر به شرکای کنسرسیوم واگذار می‌شود که تعیین کنند می‌خواهند برای استقرار به کدام سانتریفیوژها تکیه کنند.

اجزای سانتریفیوژ تازه تولید شده نیز در انبارهای تحت نظارت انبار می‌شوند. این اجزا در صورت نیاز تولید شده و از ایران به کارخانه غنی‌سازی کنسرسیوم که در کشور دیگری خواهد بود، ارسال می‌شوند. در آنجا، سانتریفیوژها مونتاژ، در آبشارها نصب و توسط تکنسین‌های ایرانی اداره می‌شوند. هیچ دانش فنی فناوری سانتریفیوژ به کشورهای دیگر منتقل نخواهد شد.

ایران به عنوان رهبر فنی کنسرسیوم، به توسعه طرح‌های IR-7، IR-8، IR-8B، IR-9  و احتمالاً سایر طرح‌های سانتریفیوژ پیشرفته خود نیز ادامه خواهد داد. گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای ماه مه ۲۰۲۵ خاطرنشان می‌کند که ایران در حال حاضر در حال آزمایش ماشین‌های سانتریفیوژ تکی از طرح‌های IR-7، IR-8، IR-8B و IR-9 در کارخانه غنی‌سازی سوخت آزمایشی نطنز است، جایی که خطوط تحقیق و توسعه سانتریفیوژ را نیز با “آبشارهای کوچک و متوسط” کمتر از ۱۰۰ سانتریفیوژ که اورانیوم غنی‌شده تا دو درصد U-235 تولید می‌کنند، اداره می‌کند.[۴] ادامه این رویه، تحقیق و توسعه غنی‌سازی مداوم در ایران را فراهم می‌کند، در حالی که ظرفیت ماشین‌های عملیاتی در کارخانه آزمایشی را به یک مقدار مورد توافق متقابل اما نسبتاً کوچک، شاید در حدود ۱۰۰۰ واحد کار جداگانه در سال، محدود می‌کند.[۵]

محصول غنی‌شده و پسماندهای تهی‌شده ناشی از عملیات آبشارهای کوچک و متوسط ​​برای تحقیق و توسعه، پس از خروج از ماشین‌ها یا آبشارها دوباره با هم مخلوط می‌شوند، بنابراین هیچ ذخیره اورانیوم غنی‌شده‌ای نمی‌تواند انباشته شود – یک رویه رایج در عملیات تحقیق و توسعه سانتریفیوژ که می‌توان با استفاده از رویکردهای استاندارد پادمانی آن را رصد کرد.

در طول دوره انتقالی، در صورت نیاز، ایران می‌تواند ذخایر اورانیوم غنی‌شده زیر پنج درصد را تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به میزان کافی برای نیازهای داخلی نگه دارد. سایر ذخایر اورانیوم غنی‌شده در ایران تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به زیر سطح پنج درصد مخلوط شده و به انبار متمرکز کنسرسیوم در خارج از ایران ارسال می‌شوند.

عمان:

احتمال دارد که سانتریفیوژ های پیشرفته ایران جهت استفاده کنسرسیوم در عمان مستقر شوند.

یک کاندیدای بدیهی برای میزبانی یک کارخانه غنی‌سازی اورانیوم جدید برای کنسرسیوم منطقه‌ای، عمان خواهد بود که در آن سوی دریای عمان از ایران و هم‌مرز با عربستان سعودی و امارات متحده عربی قرار دارد. عمان بارها به عنوان یک واسطه دیپلماتیک و محل گفتگو بین ایران و ایالات متحده عمل کرده است. این کارخانه که توسط همه شرکای کنسرسیوم تأمین مالی می‌شود، به گونه‌ای طراحی خواهد شد که نیاز به سوخت اورانیوم با غنای پایین (LEU) را برای راکتورهای تولید برق در منطقه که ترتیبات تأمین سوخت دیگری ندارند، برآورده کند.

کارخانه غنی‌سازی کنسرسیوم در عمان توسط تکنسین‌های ایرانی اداره و توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) محافظت خواهد شد. همچنین می‌تواند یک آژانس پادمان منطقه‌ای با همپوشانی، تا حدی بر اساس مدل EURATOM و آژانس نظارت هسته‌ای متقابل برزیل-آرژانتین، ABACC، ایجاد شود. سیستم‌های پادمانی که آنها ایجاد کرده‌اند، در بررسی سیستم‌های حسابداری و کنترل مواد هسته‌ای ملی و انجام بازرسی در محل در تأسیسات هسته‌ای، همزمان با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی کار می‌کنند، حتی اگر هر نهاد نتیجه‌گیری‌های مستقل خود را داشته باشد.

محصول اورانیوم غنی‌شده و پسماندهای اورانیوم ضعیف‌شده از کارخانه غنی‌سازی کنسرسیوم به خارج از عمان منتقل می‌شوند تا نتوانند به عنوان خوراک برای غنی‌سازی بیشتر فراتر از سطوح غنی‌سازی پایین مورد نیاز برای راکتورهای انرژی استفاده شوند. این امر هرگونه خطر استفاده از این کارخانه برای غنی‌سازی مخفیانه تا سطح تسلیحاتی را کاهش می‌دهد.

عربستان سعودی:

استخراج اورانیوم و واردات اورانیوم و کنسانتره سنگ معدن اورانیوم؛ تبدیل به هگزافلوراید اورانیوم (UF6)؛ ذخیره سازی محصول و ضایعات اورانیوم غنی شده؛ و فرآوری اورانیوم غنی شده به اکسید اورانیوم برای تولید سوخت، همگی در عربستان سعودی انجام خواهد شد. ذخایر اورانیوم با غنای پایین می‌تواند بخشی از یک تأسیسات ذخیره‌سازی اورانیوم تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باشد، مشابه تأسیسات قزاقستان که ۹۰ تن LEU را به عنوان هگزافلوراید اورانیوم نگهداری می‌کند تا امکان ترکیب با نیازهای غنی‌سازی راکتورهای مختلف را فراهم کند.[۷]

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گزارش می‌دهد که عربستان سعودی «یک برنامه اکتشاف استراتژیک برای منابع معدنی از جمله اورانیوم را آغاز کرده است… هنوز هیچ اورانیومی در عربستان سعودی تولید نشده است» و «استراتژی تأمین و تدارک اورانیوم نیز هنوز نهایی نشده است.»[۸]

عربستان سعودی به عنوان ثروتمندترین کشور منطقه، می‌تواند به تأمین‌کننده مالی اصلی و بالقوه مشتری اصلی خروجی کارخانه غنی‌سازی منطقه‌ای تبدیل شود. عربستان سعودی مدت‌هاست که قصد خرید ناوگانی از نیروگاه‌های هسته‌ای را دارد.[۹]

امارات متحده عربی:

دفتر مرکزی مدیریت کنسرسیوم چندملیتی می‌تواند در امارات متحده عربی باشد. امارات متحده عربی همچنین می‌تواند مشتری اولیه خدمات غنی‌سازی اورانیوم کنسرسیوم و تأمین سوخت از فروشگاه سوخت LEU  در عربستان سعودی باشد.

نیروگاه انرژی هسته‌ای براکه امارات متحده عربی دارای چهار راکتور است که توسط کره جنوبی بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ ساخته شده است. امارات متحده عربی برای نیازهای سوخت خود در بازار بین‌المللی قرارداد بسته است و کنسانتره اورانیوم را از Uranium One روسیه و Rio Tinto استرالیا و برای خدمات غنی‌سازی با Orano در فرانسه، Techsnabexport روسیه و URENCO تهیه می‌کند. شرکت سوخت هسته‌ای برق کره، مجموعه‌های سوخت راکتورها را تولید می‌کند.[۱۰]

در حالی که مالکیت و بهره‌برداری از کنسرسیوم در ابتدا در دست کشورهای منطقه خواهد بود، می‌تواند درب را برای مشارکت سایر کشورهای خاورمیانه باز نگه دارد. این کشورها ممکن است شامل مصر و ترکیه باشند که هر کدام چهار راکتور هسته‌ای در دست ساخت توسط روسیه دارند.[۱۱] همچنین ممکن است شامل کشورهایی با تخصص غنی‌سازی در مقیاس تجاری – ایالات متحده، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا، آلمان و هلند – باشد.

در ادامه:

چنین ترتیبات منطقه‌ای باید توسط قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل به رسمیت شناخته و تضمین شود. همچنین برای جلوگیری از تکرار تجربه برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که در سال ۲۰۱۵ توسط ایران و ایالات متحده، به همراه چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا، آلمان و اتحادیه اروپا مورد توافق قرار گرفت، اما توسط اکثریت قریب به اتفاق جمهوری‌خواهان و بسیاری از دموکرات‌ها در کنگره رد شد و در سال ۲۰۱۸ توسط رئیس جمهور ترامپ لغو شد، به تأیید کنگره ایالات متحده نیاز دارد.[۱۲] اگر یک رئیس جمهور جمهوری‌خواه از این معاهده حمایت کند، باید بتوان دو سوم رأی اکثریت لازم در سنا را برای تصویب آن به دست آورد. به طور مشابه، مجلس ایران نیز باید چنین معاهده‌ای را تصویب کند.

پیشنهادی که در اینجا ارائه شده است، از مجموعه‌ای از مقالات مفصل‌تر منتشر شده بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۵ گرفته شده است.[۱۳] همانطور که در آن مقالات پیش‌بینی شده است، نهاد منطقه‌ای یا یک سازمان مکمل می‌تواند مسئول نظارت بر مقررات ایمنی هسته‌ای و تأیید با همکاری آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز باشد و در نهایت می‌تواند بخشی از زیرساخت‌های منطقه عاری از سلاح هسته‌ای خاورمیانه شود.[۱۴] از طریق این ابتکار، تحریم‌های مرتبط با تحقیقات هسته‌ای علیه ایران می‌تواند لغو شود، ایران می‌تواند به عنوان یک عضو معتبر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شناخته شود و به پرونده هسته‌ای ایران در شورای امنیت سازمان ملل نیز خاتمه داده شود.

*****

Notes

[۱]Farnaz Fassihi, “Iran Proposes Novel Path to Nuclear Deal with U.S.” https://www.nytimes.com/2025/05/13/world/middleeast/iran-us-nuclear-talks.html.

[۲] David Sanger, Farnaz Fassihi, Maggie Haberman, “U.S. Sends Iran Proposal on Nuclear Deal, Amid Reports of Uranium Enrichment Ramp-Up,” New York Times, 31 May 2025, https://www.nytimes.com/2025/05/31/us/politics/iran-nuclear.html.

[۳] Centrifuge performance estimates are partly based on David Albright, Sarah Burkhard, and Spencer Faragasso, Updated Highlights of Comprehensive Survey of Iran’s Advanced Centrifuges, Institute for Science and International Security, Washington, DC, September 22, 2022, and are complemented with authors’ estimates.

[۴] Verification and monitoring in the Islamic Republic of Iran in light of United Nations Security Council resolution 2231 (2015), IAEA GOV/2025/24, 31 May 2025.

[۵] A separative work unit (SWU) is a measure of the amount of work that must be performed on an isotopic mixture of a given composition to produce from this feed material a specified amount of product enriched in a desired isotope (typically uranium 235) and corresponding depleted “tails.” For example, on the order of 1,000 SWU are required to produce 25 kilogram of weapon-grade uranium (90 percent uranium 235) when the feed material is pre-enriched to five percent in the isotope uranium 235.

[۶] Clint Williamson, URENCO USA: America’s Enrichment Plant, August 2016, https://www.nmlegis.gov/handouts/RHMC%20080216%20Item%207%20URENCO%20Status%20Report.pdf.

[۷] The IAEA LEU Bank: Assuring a supply of low enriched uranium (LEU) for Member States, Factsheet,  International Atomic Energy Agency, https://www.iaea.org/sites/default/files/the-iaea-leu-bank.pdf

[۸] “Saudi Arabia” in Uranium 2024: Resources, Production And Demand, Joint Report by the Nuclear Energy Agency and the International Atomic Energy Agency, NEA No. 7683, OECD 2025.

[۹] Edward Wong,Vivian Nereim and Kate Kelly, “Inside Saudi Arabia’s Global Push for Nuclear Power,” New York Times, April 1, 2023, https://www.nytimes.com/2023/04/01/us/politics/saudi-arabia-nuclear-biden-administration.html. Vivian Nereim, “U.S. Revives Talks With Saudi Arabia on Transfer of Nuclear Technology” New York Times, April 13, 2025, https://www.nytimes.com/2025/04/13/world/middleeast/saudi-arabia-nuclear-talks-trump.html.

[۱۰] Emirates Nuclear Energy Company, “Nuclear Fuel Assemblies for the UAE”, https://www.enec.gov.ae/discover/fueling-the-barakah-plant/nuclear-fuel-assemblies-for-the-uae/; Barakah Nuclear Power Plant, UAE, https://www.power-technology.com/projects/barakah-nuclear-power-plant-abu-dhabi.

[۱۱] IAEA, “Reactor status reports – Under Construction – By Country” ,Power Reactor Information System (PRIS) database, https://pris.iaea.org/pris/worldstatistics/underconstructionreactorsbycountry.aspx.

[۱۲] Ballotpedia, “Iran nuclear agreement: Congressional review,” https://ballotpedia.org/Iran_nuclear_agreement:_Congressional_review.

[۱۳] Frank N. von Hippel, Seyed Hossein Mousavian, Emad Kiyaei, Harold A. Feiveson and Zia Mian, “Fissile Material Controls in the Middle East: Steps Toward a Middle East Zone Free of Nuclear Weapons and All Other Weapons of Mass Destruction,” International Panel on Fissile Materials, October 2013, http://fissilematerials.org/library/rr11.pdf; Alexander Glaser, Zia Mian, Hossein Mousavian, and Frank von Hippel, “Agreeing on Limits for Iran’s Centrifuge Program: A Two-Stage Strategy,” Arms Control Today, July 2014, https://www.armscontrol.org/aca/411; Alexander Glaser, Zia Mian, Frank von Hippel, “After the Iran deal: Multinational enrichment”, Science, ۱۹ June 2015, https://sgs.princeton.edu/sites/default/files/2020-01/glaser-mian-vonhippel-2015.pdf; Seyed Hossein Mousavian, Frank von Hippel “An alternative to the proliferation of uranium enrichment in the Middle East”, Bulletin of the Atomic Scientists, October 10, 2023, https://thebulletin.org/2023/10/an-alternative-to-the-proliferation-of-uranium-enrichment-in-the-middle-east.

[۱۴] Zia Mian, “Establishing Nuclear Weapons Obligations for a Middle East Zone Free of Nuclear Weapons and Other Weapons of Mass Destruction,” Journal for Peace and Nuclear Disarmament, ۴(۲), ۲۹۵–۳۰۸, https://doi.org/10.1080/25751654.2021.1993644; Seyed Hossein Mousavian, “Beyond Iran: a new nuclear doctrine for the Persian Gulf” Bulletin of the Atomic Scientists, May 13, 2025; https://thebulletin.org/2025/05/beyond-iran-a-new-nuclear-doctrine-for-the-persian-gulf.

چاپ متن