نقل از اورمولو تایماز
چهارده مرداد سالروز انقلاب مشروطه است. این انقلاب مدتها سرتیتر بزرگترین روزنامه های دنیا بود و مردم جهان اخبار آن را تعقیب می کردند. به جرات می توان گفت همه روزنامه خوانهای آمریکا ستارخان و باقرخان را می شناختند و در مقابل مجاهدین تبریز و آذربایجان سر تعظیم فرود می آوردند. هوارد باسکرویل یکی از این شیفتگان آزادی بود که از آمریکا به تبریز آمد و در جرگه مجاهدین قرار گرفت. نوشته زیر به همین مناسبت یادی است از این شهید راه آزادی.
هوارد کانکلین باسکرویل ، ۱۰ آوریل ۱۸۸۵، در شهر نورث پلات در ایالت نبراسکا متولد شد. او معلم ۲۳ ساله آمریکایی بود که در پاییز ۱۹۰۸ به دعوت مدرسه مموریال تبریز جهت تدریس تاریخ به ایران آمد. ورود او به ایران مقارن با دورهای بود که محمد علی شاه در تهران مجلس را به توپ بست و اساس مشروطه را برچید و دوره استبداد صغیر را در ایران حاکم کرد.
باسکرویل در مدرسه تاریخ عمومی درس میداد، اما به خواست شاگردان و معلمان مدرسه، مانند مرحوم شریفزاده، تدریس حقوق بین الملل را نیز بر عهده گرفت. در همان دوران مردم تبریز به رهبری ستارخان و باقرخان برای اعاده مشروطیت بپاخاستند و به دنبال این حوادث دستهای در تبریز به نام “فوج نجات” تشکیل شد. باسکرویل که دوره سربازی را در آمریکا دیده بود، تصمیم گرفت به قول خودش “به جای نقالی تاریخ مردگان مشق نظامی به جوانان بیاموزد.”
در همین ایام مرگ سید حسن شریفزاده دوست و یار نزدیک باسکرویل چنان او را منقلب کرد که در جواب همسر کنسول آمریکا که از او خواسته بود از صف مشروطهخواهان جدا شود، ضمن پس دادن پاسپورتش گفت:«تنها فرق من با این مردم، زادگاهم است و این فرق بزرگی نیست.»
فروردین ماه سال ۱۲۸۸ شمسی بود و تبریز روزهای سختی را می گذراند. از شب تا سحر و از پگاه تا غروب، گلوله های توپ و تفنگ بود که از هر سو بر سر مردم شهر می بارید و شهر از چهار طرف چنان در محاصره بود که بیم گرسنگی همه را پریشان خاطر کرده بود.
سختی نان و خواربار و تلاشهای خدعه آمیز کنسولهای روس و انگلیس، سردار و سالار را بر آن داشت که بار دیگر به جنگ بزرگی برخیزند. این بار غرب تبریز را برگزیده بر آن شدند که به شام غازان که یکی از لشکرگاه های صمدخان شجاع الدوله بود یورش برند. چون بسیج نیرو می کردند، باسکریول چنین خواست که “فوج نجات” در این تاخت پیش جنگ باشد.
باسکریول در شبی که فردایش جنگ آغاز شد، از وجد به خواب نرفت و فوج خود را تشجیع می کرد و می گفت “بکوشید تا بر دشمن غالب شوید!”
صبح دوشنبه ۳۰ فروردین ۱۲۸۸(۱۹ آوریل ۱۹۰۹) اولین کسی که قدم به میدان جنگ گذاشت و فوج خود را فرمان حمله داد، باسکرویل بود و نخستین کسی هم که هدف تیر دشمن گردید و جان سپرد باز همو بود.
مرگ باسکرویل برای تبریزیها سخت ناگوار بود. تشیع جنازه باشکوهی برای او در تبریز به راه افتاد و هنوز هم ایرانیان باسکرویل را ستایش کرده و او را شهید می دانند. او در گورستان مسیحیان ارمنی تبریز به خاک سپرده شده است. دلیلی که جهانگردان و مردم عادی را از دیدار آزادانه از مزار وی باز می دارد. با این همه، برخی علاقه مندان ناشناس به طور متناوب سنگ مزار وی را با گل های تازه تزیین می کنند.
امروزه تندیسی از او در خانه ی مشروطه* در تبریز به عنوان یک شهید قرار داد. فرشی نیز منقش به صورت او به دست زنان تبریزی بافته شد… این فرش برای مادر باسکرویل در آمریکا به نشان تقدیر از شجاعت و ایثار او فرستاده شد، که با کمال تاسف هرگز به دست مادر باسکرویل در آمریکا نرسید و به طور مرموزی تا به امروز مفقود بوده است.
* خانه مشروطه
خانههای مشروطه خواهان تبریز، از جمله خانهی ستارخان سردار ملی در محلهی “امیرخیزی”، خانهی علی موسیو در محلهی “دوه چی” و خانهی میرهاشم خان خیابانی، به عنوان مرکز تصمیمگیریها و تجمع انقلابیون مطرح بودهاند که مهمترین آنها خانهی ستارخان بود، اما روسها تمامی این سه خانهی مهم را به گونهای با خاک یکسان کردند که حتی نشانهای هم از آنها باقی نمانده است. از میان تمامی خانههای مجاهدین انقلاب مشروطه تنها خانهی حاج مهدی کوزه کنانی (ابوالمله) باقی مانده است که امروزه با نام خانهی مشروطه مشهور است و خاستگاه اصلی انقلاب مشروطیت ایران به شمار می رود.
این خانه که بخش عظیمی از انقلاب مشروطیت، وامدارآن می باشد، بعد از به توپ بستهشدن مجلس شورای ملی در سال ۱۲۸۷ هجری شمسی و در جنگهای یازده ماههی تبریز علیه نیروهای دولتی و نیز از آغاز دوران استبداد صغیر، ستاد فرماندهی، مرکز تجمع، محل تشکیل جلسات مجاهدین و رهبران بزرگی چون ستارخان، باقرخان، علی موسیو و سایر انقلابیون بود و تصمیم مهم و انقلابی پایین آوردن پرچمهای سفید تسلیم در مقابل قوای محمدعلی شاه قاجار در همین خانه گرفته شده است.
بنای خانهی مشروطیت که امروزه به موزهی مشروطه تبدیل شده، در اصل به حاجمهدی کوزهکنانی (معروف به ابوالمله) از شفیتگان آزادی و بازرگان انقلابی تبریز تعلق داشت که وی در اوایل نهضت مشروطیت آن را در اختیار انجمن ایالتی تبریز گذاشت.
این خانه به دلیل برخورداری از معماری خاص و انتساب آن به سران نهضت مشروطه، از جاذبههای فرهنگی و معماری آذربایجان به شمار میآید.
امروزه موزهی مشروطه، با داشتن مجموعهی قابل توجهی از عکسهای مستند و تابلوهای نقاشی از تصاویر بزرگان مشروطه، اسناد و مدارک، نامهها و اعلامیههای مربوط به قیام مبارزان و مجاهدان مشروطه، یکی از گنجینههای منحصر به فرد کشور در تاریخ معاصر محسوب میشود.
این بنا با قسمت الحاقی آن در زمینی به مساحت هزاروسیصد مترمربع ساخته شده است و طبقهی اندرونی و بیرونی آن حاصل ذوق هنرمندانهی معمار تبریزی به نام “حاج ولی معمار” است که سالها در روسیه ساکن بود و پس از بازگشت به تبریز در سال ۱۲۴۷ هجری شمسی آن را بنا نهاد.
ویژگیهای خاص معماری دورهی قاجار، تزئینات چشمگیر، بکارگیری نورگیر زیبا و چشمنواز موسوم به کلاه فرهنگی با ستونها و سرستونهای گچبری شده، پنجرههای ارسی، درهای منبتکاری شده در اتاق اصلی موسوم به “طنبی” و غلام گردش دور راهپله است که هر کدام به نوعی ذوق و هنر ایرانی را به نمایش گذاشته و آن را به یک نمونه منحصر به فرد مبدل کرده است.
بنای خانه مشروطه به لحاظ اهمیت تاریخی در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی به شماره ۱۱۷۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۶۷ هجری شمسی توسط سازمان میراث فرهنگی کشور خریداری شد.
خانه مشروطه از سال ۱۳۷۵ هجری شمسی پس از مرمت و تجهیز تالار اصلی و اتاقهای گوشواره، با به نمایش گذاشتن اسناد و مدارکی از دوران پرفرازونشیب انقلاب مشروطه، به عنوان موزه آغاز به کار کرد. از مهمترین اموال ارایه شده در آن میتوان به فرش مشروطه، لوازم شخصی سران انقلاب و دیگر اسناد و مدارک اهدایی مرتبط با انقلاب مشروطیت اشاره کرد.
همچنین از دیگر اشیای مهم ارایه شده در این گنجینه میتوان از سلاح کمری ستارخان و لوازم تحریر شهید ثقهالاسلام تبریزی و یادگارهای شخصی حاج مهدی کوزهکنانی و سیدسراج ، لیلاوایی و سردار عشایر و نیز پیکرههای ستارخان و باقرخان، حسین خان باغبان و حاج مهدی کوزهکنانی و تندیس چندین نفر از مجاهدان مشروطه، مانند میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل و میرزا ابراهیمخان صبا و لوح تقدیر مجلس شورای اسلامی از خدمات سردار و سالار و فرش دستباف انقلاب نام برد.
تندیسهای میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل و میرزا ابراهیمخان صبا که در اتاق طنبی خانه مشروطه قرار گرفته اند، همزمان با سالروز انقلاب مشروطه در سال ۱۳۸۲ توسط نوادگان میرزا ابراهیمخان صبا، از مجاهدان معروف مشروطه، پردهبرداری شدند. احمد حسینی و محمد تیموری هنرمندان سازنده این تندیسها هستند.
بنای تاریخی خانهی مشروطه، با معماری دوران قاجار در محلهی قدیمی راسته کوچه و در ضلع غربی مجموعهی بازار تبریز واقع شده است.
