کتاب “سیر تحولات استعمار در ایران” در سال ۱۳۷۵ منتشر شد. اکنون پس از این سالها، دوستانی خواهان پخش اینترنتی آن شده و زحمت اسکن کردن آن را کشیدند. با توجه به این مساله که چاپ مجدد آن در شرایط فعلی نشر در ایران امکان پذیر نمی باشد، تصمیم گرفتم خواسته دوستان را بپذیرم، اما ضروری می بینم با مقدمه ای بعضی مسایل را توضیح دهم. هر چند مطلب اصلی آن و شیوه ی تحلیل کتاب همچنان مورد قبول من است، اما ضرورت بازنگری، تغییر و تکمیل آن حس می شود.
این کتاب نتیجه مطالعاتی است که از سال ۱۳۵۵ در زندانهای شاه میان من و چند تن از دوستان و هم بندان آغاز شده بود. هدف از تدوین و اشاعه این بحث، رسیدن به برنامه ی تغییر در جامعه ی خودمان یا تکمیل آن برنامه بود. زیرا بر این اعتقاد بودیم که بدون داشتن یک تحلیل منسجم از تحولات ایران در دوران سرمایه داری، توان تدوین یک برنامه درازمدت برای تغییر وجود ندارد و شناخت یک برنامه ی درازمدت برای تغییر، از درون تحلیل اقتصادی – اجتماعی و روند شکل گیری طبقات در بستر تاریخی بیرون می آید. در نتیجه، بررسی روند تحولات اقتصادی – اجتماعی ایران در دوران سرمایه داری، رابطه ی رشد سرمایه داری و تحولات ایران، بسط و گسترش طبقه کارگر و مزد بگیر ضروری به نظر می رسید. متاسفانه آن همراهان هر یک به نوعی، یا به ضرورتی یا به تقدیر، این امر را رها کردند. از آن جمله می توانم از زنده یاد جلال فتاحی نام ببرم که به ضرورت رویدادهای دهه ی شصت نتوانست این امر را ادامه دهد. من وظیفه ی خود دانستم تا به وام داری از آن عزیزان، این مهم را پیگیری کنم… تا آنکه با افت و خیزهای آن دهه و بند و رهایی مکرر، بالاخره کتاب در اواخر سال۷۲ به پایان رسید و با غلطهای تایپی نسبتا فراوان سه سال بعد به چاپ رسید.
۱- بین نام کتاب و مطالب نوشته شده در آن ابهامی وجود دارد، زیرا کشور ایران هیچ گاه به طور کامل مستعمره نبوده است. نام “سیر تحولات استعمار” چندان گویای محتوای کتاب نیست و بهتر بود نام “سیر تحولات اقتصادی – اجتماعی ایران پس از ظهور سرمایه داری” را می داشت، که گویاتر است، یا “روند شکل گیری طبقه کارگر در ایران” می توانست عنوانی برای کتاب باشد، اما در هنگام چاپ کتاب به علت طولانی بودن این عنوان و ملاحظات آن زمان، به “سیر تحولات استعمار در ایران” بسنده شد.
۲- یادداشتها و مطالب اصلی بسیار مفصل تر از این بود، اما به هر حال رسیدن به همین مقدار، در شرایط آن سالها، حداقل برای خودم قابل قبول بود. بعضی آمارهای جدید در تداوم سیستم اقتصادی تا سالهای ۱۳۷۱ در فصل آخر آورده شد که در حقیقت نشان دهنده ی حفاظت از ساختار اقتصادی – اجتماعی گذشته پس ازتغییر حکومت است. از آن جا که نظم نابرابر و مبتنی بر فاصله طبقاتی که تضاد طبقاتی و به تبع آن مبارزه نیروهای متخاصم را در پی دارد، ضرورت ساختاری متمرکز و مطلقه را برای تداوم آن ناگزیر می سازد، بنابراین حفظ شیوه های گذشته برای تداوم تسلط بر نیروی کار، در دستور کار طبقات حاکمه قرار گرفت.
۳- همان گونه که در توضیح صفحه ۱۲۵ کتاب آمده است:” چون در این نوشته هدف تاریخ نگاری نیست، وقایع تاریخی در آن به دقت بررسی نشده است. این وظیفه را به عهده ی محققان تاریخی واگذار می نماییم. وقایع تاریخی دراین نوشته بیشتر به صورت کلی مورد استفاده قرار گرفته است. به این مفهوم که آن وقایعی به عنوان سند ذکر شده که به صورت مکرر و تقریبا بالاتفاق از سوی مورخین مورد تایید قرار گرفته و در صورتی که واقعه ای از تاریخ، مورد اختلاف مورخان است حداکثر سعی شده تا از آن به عنوان تنها سند استفاده نشود…”
۴- در باره شیوه تحلیل در این کتاب توضیحاتی لازم است. می دانیم که شیوه تحقیق با شیوه ارائه آن متفاوت است. در بررسی ساختار اقتصادی و اجتماعی جامعه ایران، ابتدا شرایط موجود مورد مطالعه قرار گرفته است، زیرا آنچه که در ابتدا و بی واسطه به نظر می آید، تفاوت وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشورما با کشورها و مردم سرزمینهای دیگر است. به طور طبیعی این بررسی اولیه، هر تحلیلی را به ریشه ها و بنیانهای متفاوت جوامع و شکل گیری ساختارهای اقتصادی و اجتماعی می کشاند. اما همان طور که در کتاب ملاحظه می شود، بررسی بر بستری خالی از مناسبات سرمایه داری آغاز می شود. تحلیل از جایی شروع می شود که نه سرمایه داری بود و نه استعمار. زیرا این نقطه آغاز می تواند مورد قبول همگان باشد، یعنی از نقطه ای که کمتر در مورد آن اختلاف نظر وجود دارد و می توان گفت که در یک بستر خالی از روابط سرمایه داری، شناخت ارتباطات اجتماعی، ساده تر و اختلاف نظر در باره آن حداقل و قابل اغماض خواهد بود.
تحلیل در این کتاب از آن جا آغاز می شود که ایران دوره ی قبل از سرمایه داری را می گذراند و اروپا نیز همین دوره را طی می کند. پس از توضیح مشخصات این دوره و همسانیها و ناهمسانیهای آن، به آغاز سرمایه داری در شکل مرکانتیلیسم و سوداگری می پردازد و تاثیر مستقیم آن را بر ساختارهای آن دوره در ایران (و تا حدودی کشورها و مردم سرزمینهای همانند آن) و کشورهای مهد ظهور سرمایه داری بررسی می کند. سپس این بررسی و تغییرات را پایه ای برای بررسی تغییرات در دوره های بعد قرار می دهد. در این بررسی ریشه ی هر یک از پدیده های بعدی را در تحولات دوره قبل نشان داده وسپس تغییرات به وجود آمده در دوره مورد بررسی را مشخص می کند و در نتیجه از اثبات در هر دوره، به عنوان بستری برای دوره بعد استفاده می شود که پایه ای برای بررسی دوره بعد در ابعاد مختلف می شود. در نتیجه هر چند که برای رسیدن به چنین تحلیلی از مسائل روز، از تاثیر مستقیم واقعیتهای اجتماعی در ذهن آغاز می شود، اما در پروسه حرکت ذهن از مشخص به مجرد، ضروری است که بسترهای حرکت در تحول تاریخی مورد بررسی قرا گیرد.
تفاوت میان وضعیت موجود در کشورهایی مثل ایران، زندگی مردم و شکافهای طبقاتی موجود در آن با کشورهای متروپل، همواره دغدغه و مشغولیت فکری فعالان اجتماعی وهم چنین روشنفکران و دانشجویان علوم اجتماعی بوده است. اما برای پاسخ دادن به این دغدغه، ناچار باید به تاریخ اقتصادی – اجتماعی شکل گیری شرایط موجود پرداخت. همان گونه که از نگاه به ظاهر یک کالا، نمی توان به شرایط تولید و مناسبات اجتماعی تولید آن پی برد و بررسی مناسبات اجتماعی تولید، روند دیگری را می طلبد، همچنان در شناخت مناسبات اجتماعی در کشورهایی مثل ایران نمی توان از نگاه به ظاهر موجود، به عمق روابط نابرابر، چه در میان طبقات و اقشار مختلف و چه در میان کشورهای مهد سرمایه داری و دیگران پی برد. باید به یک بررسی اقتصادی – اجتماعی در بستر تاریخی، هم از نظر زمانی وهم از دید منطقی، مبادرت کرد تا ریشه های تفاوت موجود شناخته شود. در این صورت است که می توان برنامه ی درازمدت و کوتاه مدت را برای تغییر مشخص کرد.
۵- اولین کاستی این کتاب مربوط به پایان دوره ی تاریخی بررسی است که به دهه ی ۵۰ می رسد. در آن زمان مساله جهانی سازی نبود و هنوز قطب بندی جهانی و اردوگاه سوسیالیسم وجود داشت. از آن زمان تا کنون بیش از سی سال می گذرد و تغییراتی در سطح جهان و نظام سرمایه داری حاکم بوجود آمده است که من بخشی از آن را در مقاله ایران و جهانی سازی (چاپ شده درکتابی به نام “مقالاتی در مورد جهانی سازی ” نوشته ام.
هم چنین کتاب دیگری با نام “جهانی سازی و ایران” شامل ۱۲ مقاله نیز نوشته ام که آن مقالات به بررسی دوران سی ساله ی اخیر و وضعیت ایران درعصر جهانی سازی پرداخته است، اما به دلیل حاکمیت سانسور بر فضای فرهنگی امکان انتشار آن وجود نداشته است. این کتاب به نوعی جلد دوم کتاب “سیر تحولات استعمار در ایران” محسوب می شود. بعضی از این مقالات در مجله توقیف شده ی “راه آینده” و نیز در برخی سایتهای اینترنتی منتشر شده است. این مقالات عبارتند از: “بحران سرمایه داری و نیروی کار”، “انسان یا سود”، “چرا طرح تعدیل اقتصادی به این سرعت تصویب شد”، “اقتصاد انگلی و جنبش ضد سرمایه داری” و…
مطالب کتاب به گونه ای است که ساختار اقتصادی و اجتماعی ایران را پس از تعویض رژیم درایران نشان داده می شود و همانگونه که ذکر شد، بعضی آمارها تا سال ۱۳۷۱ به آن اضافه شده است، بدون آنکه ساختار کلی تحلیل تغییر کند.
۶- بخش اقتصاد دوره ی پهلوی می توانست بیشتر مورد بررسی قرار گیرد و مساله قرارداد نفتی ۱۳۱۲ که در دوره رضا شاه بسته شد، باید بیشتر و مفصل تر شکافته شود. به خصوص که در یکی دو ساله ی اخیر سلطنت طلبان و حامیان رژیم پهلوی دم از پیشرفت در دوران سلطنت این خاندان می زنند، با بوق و کرنا و با امکانات فراوانی که دارند، از گذشت زمان استفاده می کنند و دوران پهلویها را دوران طلایی جلوه می دهند. امری که متاسفانه از طرف برخی افراد نا آگاه به آن دامن زده می شود. هر چند عملکردهای مخرب و ویرانگر بعد از پهلوی مجوز این تبلیغات را به آنان داده است، اما نباید ضربات مهلکی را نادیده گرفت که توسط رژیم قبل به سیستم اقتصادی – اجتماعی ایران وارد شد. این ضربات ایران را در بست در اختیار سیاستهای سلطه طلبانه امپریالیسم در آن دوران قرار داد که در قسمتهای مختلف کتاب به آن پرداخته شده است.
عدم شناخت شیوه های استعمار سبب می شود تا هر نشانه ای از مدرنیسم را به جای گسترش و پیشرفت سرمایه داری مشاهده کنیم. استعمار و سرمایه داری دو همزاد هستند که در یکی نیروهای مولده پیشرفت می کند و در دیگری جلو پیشرفت نیروهای مولده گرفته می شود. این اشتباه را حتا بعضی تحلیل گران با حسن نیت هم مرتکب شده اند، آن جا که می گویند: “با همه این احوال کشور ایران در دوره پهلوی در مسیر پیشرفت سرمایه داری قرار گرفت ” (مراجعه شود به ص۶ کتاب، زیر نویس). شناخت شیوه های نوین استعمار یا ترفندهای جهانی سازی که ادامه همان شیوه ها با اشکال نوین است، به تحلیل گران کشورهایی مانند ایران کمک می کند تا راه برون رفت از شرایط کنونی خود را بیشتر بشناسند. به همین جهت ضرورت تدوین برنامه درازمدت برای تغییر ایجاب می کند تا روابط کنونی میان کشورهای متروپل با سایر بخشهای جهان وهمچنین تغییرات به وجود آمده در دهه های اخیر در جهان سرمایه داری، به خصوص پس از تک قطبی شدن جهان مورد بررسی قرار گیرد. هم چنین ظهور جنبشهای ضد سرمایه داری، مانند جنبش اشغال وال استریت و رابطه آن با کشورهایی مانند ایران از اهمیت فراوانی برخوردار است که باید در این تحلیلها به آن توجه شود. زیرا که در شرایط کنونی جهان و درهم تنیدگی روابط اقتصادی – اجتماعی کشورهای مختلف، نمی توان برنامه ی آینده و تغییرات اقتصادی و اجتماعی مردم یک بخش یا منطقه را جدا از مردم سایر مناطق در نظر گرفت. در نتیجه پیوستگیهای اقتصادی – اجتماعی کارگران و زحمتکشان و اقشار تحت حاکمیت سرمایه در کشورهای مختلف، هم سرنوشتی و نیز تفاوتهای آنان، یعنی گسستها و پیوستها، می تواند راهنمای تدوین برنامه ی تغییر باشد.
۷- در مورد وضعیت کارگران و مبارزات آنان درچند قسمت بحث شده است. اما در این زمینه هم بررسیهای مفصل تر می توان ارئه داد. تحلیل کلی شرایط و مبارزات کارگران در صفحات ۲۴۸ به بعد، به طور مختصر بیان شده که صحت آن در مبارزات کارگری ایران بارها به اثبات رسیده و در دور جدید مبارزات کارگران و تشکلهای کارگری، با حضور تشکلهای حامی مبارزات کارگران در کنار تشکلهای کارگری بار دیگر به اثبات رسید. ضرورت وحدت طبقاتی میان زحمتکشان، مزد و حقوق بگیران اعم از کارگران صنعتی و فروشندگان نیروی کار بطور کلی برای تغییر ساختار، در سراسر کتاب مورد بحث قرار گرفته، امری که امروزه بسیاری از کارگران و فعالان کارگری به آن واقفند.
به خصوص در ده ساله ی اخیر که فعالیتهای مستقل کارگری بار دیگر گسترش یافته، تفاوت و اختلاف خواسته های کارگری در ایران با جوامع کلاسیک سرمایه داری نمود بیشتری یافته است. در این جا فعالان کارگری و نهادهای مستقلِ آن باید مسیری طولانی و پر رنج و شکنج را برای رسیدن به حقوق اولیه ای طی کنند که سرمایه داری در سطح جهانی برای کارگران به رسمیت شناخته است. دستگیری، زندان و تحمل سختیها و رنجهای فراوان برای رسیدن به ابتدایی ترین حقوق، آن چنان مشکلاتی را بر سر راه فعالیتهای مستقل کارگری ایجاد کرده که پیوند مستقیمی میان این خواسته ها و نیازهای اولیه برای آزادیهای اجتماعی اجتناب ناپذیر است. در نتیجه پیوند میان خواسته های کارگران که در درجه ی اول آزادی تشکلهای صنفی است، با خواسته سایر اقشار همانند آزادیهای اجتماعی، حقوق برابر برای زنان، کودکان و آزادی اولیه تشکلهای دانشجویی و… امری ضروری است. فعالان کارگر و طرفداران حقوق کارگران نه تنها به مساله افزایش حقوق و یا مبارزه برای حداقل زندگی باید بپردازند، بلکه باید مقدم بر آن، حق اعتراض را برای همگان از جمله کارگران به دست آورند و این مساله، بر پیچیدگی خواسته های به حق کارگری و اجتماعی می افزاید و بین آنها پیوندی ناگسستنی بوجود می آورد.
۸- لازم به ذکر است که نثر نوشته مربوط به سی سال قبل است و از اصطلاحاتی استفاده شده که اکنون استفاده نمی شود یا غلط محسوب می شود. مثلا در تمام کتاب از عبارت “برعلیه” استفاده شده که باید با عبارت “علیه” جایگزین شود و… که در صورت چاپ مجدد حتما باید بازنویسی شود(…).
۹- در انتها، همان طور که در مقدمه ی کتاب نوشته شده است: “این نوشته حاضر را تنها به عنوان آغازی در بررسی همه جانبه ی مسایل و مشکلات جامعه ی ایران می دانیم. با امید به آن که این شروع، زمینه ی بحث را در آینده باز کند.”
۱۰- کتاب را می توانید از اینجا دانلود کنید.
