به هنگام غروب آفتاب در ساعت پایانی بعدازظهری از نخستین روزهای ماه اوت در بلندی‌های ۳۶۰۰ متری کوه گارگاش در حوالی شهرکاشان از مناطق مرکزی ایران، سوسوی چراغهای روستاهای دوردست قابل رویت شدند و درجه دما به سردی گرائید. علیرضا بهنام، یک فیزیک‌دان، به داخل اتاقک سیاری که در آن نزدیکی پارک شده بود رفت تا بساط چای را آماده کند. علت حضور و وظیفه اولیه این دانشمند، تحقیقات در مورد وضعیت جوی این منطقه مرتفع بود، و هدف نهایی کمک به کشورش در بدست آوردن دوباره شکوه گذشته نجوم.
یک هزار سال پیش از این وهنگامی که اروپا در قرون تاریک (بین سال ۴۰۰ تا ۱۰۰۰ میلادی) به سر میبرد، ایران و دیگر کشورهای مسلمان، کانون اخترشناسی جهان به شمار می آمدند. حتی کوپرنیک هم برای ثبت دقیق اطلاعات مربوط به حرکت زمین از داده های رصدخانه مراغه واقع در شمال غرب ایران استفاده کرد تا نظریه گردش زمین به دور خورشید را به اثبات برساند. حال بنا ست تا این سنت نجومی در بهار سال آینده از سر گرفته شود، در محلی نه چندان دور از اتاقک سیار علیرضا بهنام و به یمن یک پروژه ۳۰ میلیون دلاری با هدف برپایی رصدخانه ملی ایران ، رصدخانه ای مجهز به یک تلسکوپ ۳.۴ متری.
به باور پیه روو سالیناری از رصدخانه اختر فیزیک در فلورانس ایتالیا، با اتمام این پروژه در ۳ تا ۴ ساله آینده، این رصدخانه مجهز به بهترین تلسکوپ برای مطالعات و مشاهدات عمومی در شعاعی هزاران کیلومتری خواهد بود. رصدخانه ملی ایران از ظرفیت خوبی برای تبدیل به مرکزی مهم برای اختر شناسی جهان برخوردار است، و اهمیت آن محدود به ایران نمی‌باشد. تلسکوپ این رصدخانه قادر به مطالعه سیارات فرامنظومه شمسی و انفجارات پرتوی گاما خواهد بود؛ به شکار ماده تاریک خواهد رفت و به کاوش در شکل گیری کهکشان یاری خواهد رساند.
به گفته هندریک هیلده ، اخترشناسی در انستیتو اختر شناسی آرگلاندر در بن آلمان، هر چند بخش عمده ا ی از مطالعات نجومی به کمک تلسکوپ‌های بسیار بزرگ انجام می‌شود، اما هنوز مطالعه در مورد بسیاری از مسائل و سؤالات علمی به کمک تلسکوپ‌های ۲ تا ۴ متر ی شکل می‌گیرد.
با در نظر داشت تغییرات در عرصه سیاسی ایران، پیشبرد پروژه رصدخانه ملی نشان دهنده پایداری جامعه کوچک اخترشناسی در ایران می‌باشد.تلاش برای راه اندازی رصدخانه ملی از سال ۱۹۸۰ آغاز شد. هنگامی که یک ایرانی نیکوکار مقیم اسپانیا، با الهام از تلسکوپ اسحاق نیوتن درلاپالما‌ی جزایر قناری، پیشنهاد تامین هزینه و راه اندازی تاسیسات مشابهی در ایران را مطرح کرد. به گفته دکتر رضا منصوری مدیر پروژه رصدخانه ملی ایران که خود یک فیزیک اخترشناس در انستیتو تحقیقات علوم بنیادین تهران است، این ایرانی خیّر آمادگی خود به وفق تمام اموالش به دانشگاه کرمان را اعلام کرد، به شرطی که از این سرمایه برای تاسیس رصدخانه استفاده شود. اما در آن سالها ایران درگیر جنگی طولانی و ویرانگر با عراق بود و از این فرصت استفاده نشد.
یک دهه دیرتر شورای تحقیقات ملی دو پروژه علمی بزرگ را به تصویب رساند؛ ساخت رصدخانه ملی و شتاب دهنده ذرات با انرژی بالا. دکتر منصوری در ادامه میگوید : اما پروژه رصدخانه ملی خیلی زود از ریل خارج شد. با سر کار آمدن محمود احمدی نژاد یک مذهبی تندرو به ریاست دولت در سال ۲۰۰۵، وزیر علوم دولت وقت نگاه مبهمی نسبت به پروژه تلسکوپ از خود بروز داد.
با امید به تغییر نظر مسئولان ، یا تغییر وزیر، اخترشناسان به فراهم کردن زمینه کار ادامه دادند. به کمک ابزار اندازه گیری در مناطق مرتفع، مشاهده شد که هوای بالای کوه گارگاش با ثبات و میزان دید در آنجا عالی به حساب می‌آید. به گفته آرنه آردبرگ اخترشنا سی از دانشگاه لاند سوئد، اگر مبنا را درصدی شبهایی که قابلیت دید برای رصد فضا عالی می‌باشد در نظر بگیریم، کوه گارگاش قادر به شکست منطقه Mauna Kea در هاوایی می‌باشد که میزبا نی برخی از بزرگترین و بهترین تلسکوپ‌های جهان را بر عهده دارد. در سال ۲۰۰۹ رییس انستیتو تحقیقات علوم بنیادین محمد جواد لاریجانی که از خانواده‌های پر نفوذ در ایران به حساب می‌آیند، به رهبر ایران نامه ای راجع به مشکلات رصدخانه ملی نوشت.
ده روز پس ازآن، دولت اجازه تخصیص بودجه‌ای ۷۰ میلیون تومانی ( معادل با ۴ میلیون دلار) به رصدخانه ملی را صادر کرد. رقمی کافی برای سفارش آینه اصلی از آلمان و صیقل دادن آینه در فنلاند. مهندسان بلافاصله به دنبال پیدا کردن راه حل برای چالش‌هایی که این مرکز با آن روبرو خواهد بود، بر آمد ند: نوسانات دمایی در هوای خشک بیابان، شرایط سخت زمستان، و زمین لرزه. دکتر منصوری بیان می‌کند که با در نظر داشت این که ایران در منطقه ای زلزله خیز واقع شده، گروه طراحی رصدخانه ملی ایران به راهکارهایی مستقل از صخره‌ها فکر می کند، تا لرزش رصدخانه و تلسکوپ به حداقل برسد، و اینکه این بخش از ساخت و ساز بسیار حساس است.
با سر کار آمدن رئیس جمهوری اصلاح طلب، روحانی، در سال ۲۰۱۳ ، ستاره بخت رصدخانه ملی ایران نیز ظاهرا روشن شد. اما تابستان سال گذشته، درحالی که مقدمات کار فراهم شده بود و آینه اصلی برای سفری طولانی با کشتی و کامیون به ایران آماده می‌شد، رصدخانه ملی خبر های ناامید کننده ای دریافت کرد. اگرچه پارلمان ایران یک میلیون دلار دیگر برای این پروژه اختصاص داده بود، اما تحریم‌هایی که علیه برنامه هسته ای این کشور وضع شده بود آزار دهنده بودند و در همین حال دولت از تخصیص این رقم سر باز زد. بقول دکتر منصوری لحظه ناا امید کننده‌ای بود، نزول به پایین‌ترین نقطه ممکن.
اما امسال دو تحول اساسی در این رابطه رخ داد. نخست بازدید سورنا ستاری معاون رئیس جمهور در امور علمی و فناوری از کوه گارگاش. به گفته منصوری، معاون رئیس جمهور که تحصیلاتش در رشته مهندس مکانیک بوده است، پس از بازگشت به تهران نامه‌ای به رئیس جمهور نوشت؛ نامه‌ای که در پی آن روحانی به سازمان برنامه دستور کمک به رصدخانه را صادر کرد.
تحول دوم از یک منبع غیر معمول صورت گرفت. از طرف ایالات متحده آمریکا. سپتامبرسال گذشته یک ایرانی آمریکایی به نام علیرضا شعبانی که در پروژه ساخت کامپیوتر کوانتومی در لابراتوار کامپیوتر هوش مصنوعی کوانتومی گوگل در کالیفرنیا همکاری دارد، به مطلبی در رابطه با مشکلات مربوط به رصدخانه ملی ایران برخورد.
به گفته شعبانی مطلب ناراحت کننده‌ای بود و او را به این فکر واداشت که به چه نحو میتوا ن کمکی بود تا این پروژه به سرانجام برسد.پس از تماس با منصوری، شعبانی تصمیم گرفت تا برای حل مشکل از کمکهای جمعیت مهاجرین ایرانی آمریکایی استفاده کند. در ماه ژوئیه، شعبانی و دو تن از همکارش بنیاد بیرونی را، به پاس ابوریحان بیرونی دانشمندی از دوران کهن ایران زمین، تاسیس کردند تا از این طریق به جمع آوری منابع مالی جهت ساخت رصدخانه ملی ایران اقدام کنند.
اما انتقال پول به ایران بخاطر تحریم‌های آمریکا به راحتی پیش نمی‌رود. این ماه شعبانی و وکیلش پرونده ای را به جریان می‌اندازند تا منجر به کسب معافیت از قوانین وزارت خزانه داری شود. و توافقات اخیر در پرو نده هسته ای قاعدتا به پیشبرد این روند کمک خواهد کرد.
دکتر منصوری امیدوار است که تاسیس رصدخانه ملی ایران منجربه شکل گیری روابط جدید شود. در حال حاضر و به تخمین، ۱۰ اخترشناش در ایران در این زمینه فعالیت دارند. در کنار ۱۰۰ اخترشناش ایرانی تبار مقیم آمریکا و ۵۰ تن در اروپا که به کار در این رشته مشغولند. حتی اگر ۱۰ درصد از این گروه برای کار در این زمینه به ایران برگردند، تاثیرات کیفی بسیاری به همراه خواهد داشت.اما نگا هی به آسمان از بلندای کوه گارگاش فقط محدود به ایرانی‌ها نخواهد بود. این پروژه ای است که همه اخترشناسان می توانند سهمی در آن داشته باشند.
