تنظیم توسط باربارا اسلاوین، همکار و مدیر استیمسون در دیدگاه های خاورمیانه;
یادداشت سردبیر: در حالی که مرکز استیمسون به ندرت اثری را بدون نام نویسنده منتشر می کند، نویسنده این تفسیر یک تحلیلگر ساکن تهران است که به دلیل نگرانی مشروع برای امنیت شخصی خود، درخواست ناشناس ماندن کرده است. نویسنده برای کارکنان استیمسون شناخته شده است، سابقه تجزیه و تحلیل قابل اعتماد دارد، و در موقعیتی است که دیدگاهی غیرقابل دسترس در خارج از ایران ارائه دهد.
برگردان به فارسی: گودرز اقتداری
بازگشت دیپلمات‌های کهنه‌کار به دولت ایران که بر سر توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ مذاکره کردند، به خوش‌بینی محتاطانه‌ای منجر شده است که می‌توان با برنامه هسته‌ای ایران از طریق گفتگوهای جدید تماس برقرار کرد. با این حال، برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) بعید است احیا شود و محتمل‌ترین پیکربندی برای گفتگوهای دوجانبه مابین ایالات متحده و ایران – به جای مذاکرات سابق چند دولتی خواهد بود.
آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران در ۶ مرداد ۱۴۰۳ به رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان و کابینه‌اش اجازه داد تا «در شرایط خاص با دشمن [ایالات متحده] تعامل داشته باشند». وی با اشاره به برنامۀ هسته‌ای هشدار داد که «امید خود را به مذاکرات نبندید» وی در عین حال با اشاره به برنامه هسته‌ای پیشنهاد کرد که «گاهی ممکن است یک عقب‌نشینی تاکتیکی ضروری باشد.»
پیش از این، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جدید، معاون سابق وزیر امور خارجه و مذاکره کنندۀ اصلی برجام، در مصاحبه با یک خبرگزاری آلمانی گفته بود که احیای توافق اولیه «امکان پذیر نیست». وی بر تغییرات چشم‌انداز بین‌المللی به دلیل جنگ‌های اوکراین و غزه تاکید کرد و گفت که این شرایط دیدگاه‌های امنیتی اتحادیه اروپا، روسیه، چین و ایالات متحده را تغییر داده است.
عراقچی همچنین خاطرنشان کرد: با توجه به تاکیدات محدودۀ زمانی در برجام، «برخی مفاد متنی توافق باید تغییر کند که بخودی خود فرآیندی چالش برانگیز است».
پزشکیان که قرار است هفته آینده برای شرکت در اجلاس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورک برود، در جریان مبارزات انتخاباتی خود و پس از انتخابش، قول داد به امید رفع تحریم‌های اقتصادی خردکننده‌ای که پس از دولت ترامپ مجدداً توسط آمریکا اعمال شده بود، تعاملات خود را با غرب از سر بگیرد. در سال ۲۰۱۸ ترامپ به طور یک‌جانبه آمریکا را از برجام خارج کرد. مذاکرات برای بازگرداندن توافق پس از جایگزینی جو بایدن به جای دونالد ترامپ آغاز شد اما پایان نیافت و پس از انتخاب یک رییس‌جمهور تندرو از سوی ایران، ابراهیم رئیسی، در سال ۲۰۲۱، شکست خورد. تهاجم تمام عیار روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ این روند را مانند افزایش تنش بین ایالات متحده و چین پیچیده‌تر کرد. این نشان می‌دهد که چارچوب اصلی مذاکرات – که شامل ایران، پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد و آلمان می‌شود – دیگر برای دستیابی به حل و فصل موضوع در مدت زمان معقول مفید نیست[i].
مذاکرات پشت پرده بین ایالات متحده و ایران در عمان قبل از موفقیت برجام بود. اظهارات اخیر خامنه‌ای و عراقچی حاکی از تمایل مجدد برای شرکت در مذاکرات مستقیم با آمریکا در یک مکان منطقه‌ای است. با این حال، مذاکرات جدید احتمالا دوباره باید تا پس از انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده منتظر بماند. در حال حاضر، حل و فصل مناقشه غزه و جلوگیری از تشدید تنش منطقه‌ای به عنوان مبرم‌ترین موضوع برای واشنگتن محسوب می‌شود. نگرانی‌ها در مورد سیاست‌های منطقه‌ای ایران، نیروهای نیابتی این کشور و پهپادها و قابلیت‌های موشکی ایران نیز ممکن است بر مناقشه هسته‌ای سایه افکند. تحریم‌های جدید اعمال شده علیه شرکت هواپیمایی ملی ایران به دلیل گزارش تحویل موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد تهران به روسیه، فضا را برای گفت‌وگوها بازهم تیره‌تر کرده است.
در عین حال، ایران چنان پیشرفت‌های چشمگیری در برنامه هسته ای خود داشته است که به نظر می‌رسد در صورت تصمیم به ساخت، می‌تواند به سرعت سلاح‌های هسته‌تی تولید کند. بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، تا اواسط ماه اوت، ایران دارای ۱۶۵ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده تا ۶۰ درصد بود که برای ساخت چندین بمب در صورت غنی‌سازی تا ۹۰ درصد برای تسلیحات کافی بود. گرچه بعید است که ایران به سطوح تعیین شده در برجام – حداکثر ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی شده با خلوص کمتر از ۵ درصد، بازگردد. چارچوب مذاکرات جدید در مورد منع تسلیحات، به جای غنی سازی، ممکن است یک گفتگوی موفق تر را تسهیل کند.
یکی دیگر از موضوعات کلیدی برای مذاکرات جدید، نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است. ایران علاوه بر غنی‌سازیِ بسیار فراتر از محدودیت‌های تعیین‌شده در برجام، همکاری‌های خود با آژانس را در زمینه بازرسی و نظارت الکترونیکی نیز کاهش داده است. رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواستار «شفافیت بیشتر از سوی ایران» و همچنین «اصلاحات و به‌روزرسانی‌های مهم» در روابط ایران با آژانس شده است. گروسی افزود که امیدوار است به زودی به ایران سفر کند تا در این زمینه با رئیس جمهور جدید گفتگو کند.
در دوران عراقچی، وزارت خارجه ایران احتمالاً از انعطاف کافی برای انجام مذاکرات برخوردار خواهد بود، شاید حتی بیشتر از دولت حسن روحانی، یک عملگرا که اغلب با تندروهای ایرانی درگیر بود.
این واقعیت که عراقچی هم اکنون در حال بحث در مورد اصلاح برجام و آغاز مذاکرات جدید است، احتمالاً نشان دهندۀ تأیید مقامات عالی رتبه از جمله شورای عالی امنیت ملی است. همچنین این احتمال وجود دارد که مذاکرات جدید به موضوعاتی فراتر از حیطه اختیارات برجام، از جمله سیاست های منطقه ای و موشکی ایران بپردازد. نیاز مبرم ایران به کاهش تحریم ها، چشم انداز مذاکرات را تغییر می دهد.
عراقچی در تشریح رویکرد خود به عنوان وزیر امور خارجه، گرایش ایران به شرق و روابط نزدیکتر با روسیه و چین را در اولویت قرار داده است. با این حال، این دو کشور باصطلاح محور شرق از وضعیت تحریم شده ایران سود می‌برند و بعید است که مشتاق توافق جدیدی که انزوای ایران را رها کند، باشند. اروپا اما بواسطه درگیری در اوکراین، نسبت به ایران خصمانه تر شده است. بنابراین، مناسب ترین گزینه پیشِ رو ممکن است مذاکرات مستقیم با ایالات متحده باشد.
انتخابات ایالات متحده و رابطه با اسراییل نیز دورنمای چنین مذاکراتی را پیچیده می‌کند. منطقه از زمان حملات حماس به اسراییل در ۷ اکتبر گذشته که جنگ در سایه بین ایران و اسراییل را آشکار ساخته دچار آشفتگی شده است. ترور افسران نظامی ایران در یک مجتمع دیپلماتیک ایران در دمشق در ماه آوریل، ایران را وادار کرد که با رگبار موشک و پهپاد علیه اسرائیل پاسخ دهد، که به‌جای خود یک پاسخ مستقیم بی سابقه بود.
در ۳۱ ژوئیه، اسراییل در اقدام تحریک‌آمیز دیگری، اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس را در تهران که به تازگی در مراسم تحلیف پزشکیان شرکت کرده بود، ترور کرد. اگر ایران تهدیدات خود را برای انتقام از اسراییل به خاطر این قتل انجام دهد، اسراییل احتمالاً پاسخ سختی خواهد داد. چنین تشدید تنش می‌تواند شانس احیای توافق هسته‌ای را به خطر بیندازد و جناح‌های ضد توافق را در ایالات متحده، اتحادیۀ اروپا و خاورمیانه تقویت کند. در واقع، تمرکز مذاکرات احتمالاً به توانایی‌های پهپادی و موشکی ایران و اتحادهای منطقه‌ای خواهد رفت.
عامل دیگر تاخیر در مذاکره نفوذ اسرائیل بر سیاست خارجی آمریکا در قبال ایران است و این در مورد هر کسی که در ماه نوامبر به عنوان رییس جمهور ایالات متحده انتخاب شود صادق است و اسراییل احتمالاً اصرار دارد که نفوذ خود را بر مذاکرات ایالات متحده با تهران تثبیت کند. مخالفت اسراییل با برجام در سال ۲۰۱۵ تقریباً توافق را در آن زمان به پایان رساند و عامل اصلی خروج ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ بود.
بسیاری از تحلیلگران سیاسی ایران بر این باورند که یکی از دلایلی که اسراییل هنیه را در تهران کشت، تضعیف شانس دولت پزشکیان برای بهبود روابط با غرب بود. احمد زیدآبادی، تحلیلگر سیاسی، گفت که هدف از این ترور سوق دادن ایران به مسیری رادیکال تر بود. حملات جدید اسراییل علیه حزب‌الله با فعال کردن دستگاه‌های ارتباطی انفجاری نیز می‌تواند مذاکرات بالقوه ایران و آمریکا را با مشکل مواجه کند.
در عین حال، افزایش فشار برای پایان دادن به جنگ غزه در میان اسراییلی‌ها پس از کشته شدن اخیر شش گروگان جوان اسراییلی نیز می‌تواند اهرم فشار ایالات متحده بر دولت بنیامین نتان‌یاهو، نخست وزیر اسراییل را افزایش دهد. افزایش آمار نظرسنجی ها به‌نفع کامالا هریس کاندیدای دموکرات می‌تواند کاخ سفید را تشویق کند تا مذاکرات هسته‌ای و دیگر مذاکرات با ایران را احیا کند. اگر هریس پیروز شود، دولت بایدن سه ماه فرصت دارد تا روی چنین مسائل سختی بدون نگرانی کار کند، با این اطمینان که هیچ پیشرفتی توسط رییس‌جمهور آینده لغو نخواهد شد. در این صورت قطر یا عمان محل احتمالی چنین مذاکراتی خواهند بود.
*****
[i] یادداشت زیر بقلم الدار ممدوف شرایط خصمانه اتحادیه اروپا در قبال ایران را توضیح می‌دهد:
حتی قبل از کشته شدن هانیه، تلاش برای تجدید دیپلماسی با نبردی دشوار روبرو شد. از طرف اروپایی، سخنگوی سرویس اقدام خارجی اروپا (EEAS) به ریاست جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا در سیاست خارجی، به پزشکیان تبریک گفت و آمادگی خود را برای گفت‌وگو در راستای سیاست تعامل انتقادی اتحادیه اروپا اعلام کرد. انریکه مورا معاون دبیرکل EEAS و مذاکره کننده ارشد هسته ای اتحادیه اروپا در مراسم تحلیف پزشکیان شرکت کرد. او با عراقچی ملاقات کرد و در صفحه اجتماعی X نوشت: «خوب است که در فصل جدیدی برای ایران، ارتباط با عراقچی @araghchi را بازیابی کنم. مشتاقانه منتظر همکاری مجدد با او هستم.»
فدریکا موگرینی، سلف بورل، در مراسم تحلیف حسن روحانی در سال ۲۰۱۷ حضور داشت. اما حتی اقدام متواضعانۀ اعزام مورا این‌بار باعث خصومت در برخی از بخش‌های اتحادیه اروپا شد. سخنگوی روابط خارجی محافظه‌کاران و اصلاح‌طلبان اروپایی (ECR)، یک گروه راست افراطی در پارلمان اروپا، با ارسال نامه‌ای سرگشاده به بورل از او خواست در تصمیم ارسال مورا تجدید نظر کند و به طور کلی موضع سخت‌تری در قبال ایران اتخاذ نماید.
هانا نویمان از حزب سبزها، رئیس جدید هیئت پارلمانی برای روابط با ایران، نیز مورا را به خاطر اینکه اساساً، به دستور بورل وظیفه خود را در ترویج دیپلماسی با تهران انجام داده است مورد انتقاد قرار داد. او همچنین مدعی شد که حضور او در تهران “مشروعیت بخشیدن به رییس‌جمهور جدید ایران” است، گویی انتخاب یک طرفدار گفتگو با اروپا چیز بدی است.
چنین موضع‌گیری‌ها به طور فزاینده‌ای بر دیدگاه اصلی ایران در اروپا نفوذ می‌کند. در یک سخنرانی کلیدی در گفتگوی منامه در سال ۲۰۲۲، رئیس کمیسیون اروپا، اورسولا فون در لاین، که به تازگی برای دومین بار در راس این نهاد انتخاب شده است، به نظر می رسد خط سنتی اتحادیه اروپا در تعامل متعادل با بازیگران ایرانی را رد می کند. خلیج فارس به نفع نگاه جنگ طلبانه تر به ایران به عنوان تهدید اصلی امنیتی در منطقه دیده می‌شود. پس از حمله هولناک حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، فون در لاین جنگ‌جوتر شد و تهران را به تلاش برای دامن زدن به خشونت و هرج و مرج در خاورمیانه متهم کرد.
جانشین بورل به عنوان نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا، نخست‌وزیر سابق استونی، کاجا کالاس، البته به دلیل دیدگاه خاصی در مورد ایران شناخته شده نیست. با این حال، بسیار محتمل است که رویکرد او به شدت با حمایت تهران از روسیه در اوکراین و دیدگاه تأثیرگذار در بروکسل که سیاست بین‌الملل را رقابتی بین دموکراسی‌ها و خودکامگی‌ها می‌بیند، رنگ آمیزی کند. این معنادار است زیرا کالاس همچنین بعد از بورل به عنوان رئیس کمیسیون مشترک روابط خارجی مسئول اجرای برجام خواهد شد.
در حالی که ستون دیپلماسی برای ارتباط بروکسل با ایران ممکن است در حال تضعیف باشد، وضعیت در سطح تک‌تک کشورهای اروپایی، به ویژه E3 – انگلیس، فرانسه و آلمان – که سیاست اروپا در قبال ایران را هدایت می کنند، نیز بیشتر نگران کننده است.
امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه در تماس تلفنی با پزشکیان به او تبریک گفت، اما همچنین نسبت به ادامه حمایت ایران از روسیه هشدار داد و از ایران خواست که از جنگ گسترده‌تر بین اسراییل و لبنان جلوگیری کند. با این حال و از سوی دیگر کانال انتخاب یک دولت جدید به رهبری حزب کارگر در بریتانیا می‌تواند نشانۀ رویکرد انعطاف‌پذیرتری نسبت به تهران باشد.
