تنش میان دو کشور همسایه ایران، روسیه و ترکیه که از ۵ سال پیش و با آغاز جنگ داخلی در سوریه، به خاطر حمایت‌های همه جانبه روسیه از حکومت بشار اسد از یک‌سو و ترکیه از گروه‌های اسلامی مخالف اسد، بویژه داعش، از سوی دیگر، هم‌چون آتشی زیر خاکستر، در حال شعله‌ور شدن بود، با آغاز حملات هوائی روسیه به مواضع داعش و دیگر گروه‌های اسلامی مخالف رژیم سوریه، شدت گرفت و با سرنگون شدن هواپیمای جنگی روسی، ابعاد نگران کننده وسیعی به خود گرفت. در گزارش‌های اولیه که از جانب وزارت دفاع ترکیه انتشار یافته بودند، به سقوط هواپیمائی با هویت نامشخص که به حریم هوائی ترکیه تجاوز کرده بود، اشاره شده بود. اما خیلی زود روشن شد که ترکیه از هویت هواپیما مطلع بوده است و پیامدهای این موضع نشانگر این واقعیت‌اند که ترکیه یا از عواقب این عمل ارزیابی دقیق نداشت و یا اینکه ارزیابی داشت، اما تحولات، در مسیری خلاف انتظار رجب اردوغان، پیش‌رفتند.
منافع ژئوپلیتیک برتر از منافع تجاری
بر اساس برخی گزارشها، در یکی از جنوبی‌ترین نقاط مرزی ترکیه با سوریه، به دلیل شرایط اقلیمی، هر هواپیمائی که قصد انجام عملیاتی در این منطقه را داشته باشد، مجبور است که حریم هوائی ترکیه را در فاصله زمانی ۱۰ تا ۱۸ ثانیه، نقض نماید. نه فقط مقامات کشوری و نظامی ترکیه، بلکه همه کشورهائی که در عملیات هوائی علیه مواضع داعش در مرز سوریه و ترکیه شرکت دارند از این موضوع مطلع‌اند و هیچ عملیات هوائی در این منطقه بدون این نقض اجباری صورت نمی گیرد. لذا به نظر می‌رسد که تصمیم به زدن این هواپیما موضوعی بوده است که از قبل روی آن تصمیم‌گیری صورت گرفته است و در کاتگوری موارد “تصمیم‌گیری عاجل” قرار نمی‌گیرد. دلیل این ارزیابی نیز این است که روسیه از همان آغاز عملیات جنگی هوائی در سوریه به دلیل جلوگیری از وضعیت عیر منتظره برای همه کشورهای شرکت کننده در عملیات هوائی ازپیش با آمریکا و دیگر کشورهای ائتلاف ضد داعش هماهنگی لازم را صورت می دهد؛ لذا قابل تصور است که ۲ فروند اف ۱۶ ترکیه در انتظار این نقض حریم بوده‌اند.
به نظر می رسد که تصور ترکیه این بود که با توجه به وضعیت نه چندان خوب افتصاد روسیه و فشارهای ناشی از تحریم‌ها بر این کشور، پوتین منافع اقتصادی، از جمله سرمایه گذاری‌های سنگین ترک‌ها در روسیه و نیز راه‌های انتقال نفت و گاز به اروپا از طریق ترکیه را به “یک فروند” هواپیما نخواهد فروخت و بگونه‌ای موضوع را بدون “درد” برای طرفین لاپوشانی خواهد کرد. موضوعی که در موارد مختلف از جمله در مسائل حقوق بشری، بارها از سوی دولت‌ها مورد استفاده قرار می گرفت و همچنان نیز ادامه دارد. از سوی دیگر در داخل ترکیه نیز با طرح دفاع از حریم و جان ترک‌ها و ترکمن‌ها، می تواند پشتوانه‌ای برای تداوم سیاست سرکوب کردها و نیز حمایت از داعش، کسب کند. اما ترکیه در این ارزیابی خود، به دو مورد بسیار مهم بهای کافی نداد؛ یکی اهمیت ژئوپلیتیک سوریه برای روسیه، به مثابه نه تنها یگانه پایگاه روسیه در خاورمیانه، بلکه چه بسا دریچه‌ای برای امکان بازسازی نفوذ از دست رفته دوران پس از شوروی در منطقه خاورمیانه و حضور دائمی در آبهای مدیترانه؛ و دیگری عملیات تروریستی داعش در قلب اروپا و یک روز قبل از آن در لبنان و عراق. واکنش جهانیان بویژه به وقایع پاریس، و نگرانی جهانیان از تداوم عملیات تروریستی در اروپا، زمینه مساعدی بودند برای وارد کردن هر گونه ضربه بر داعش و اینکه در این حول و حوش به هواپیمائی که در حال نبرد با داعش است حمله صورت گیرد، حرکتی است خطا که نباید در برابر آن ساکت نشست. دعوت ترکیه از نمایندگان پیمان ناتو برای برگزاری اجلاس فوری، نه تنها نتایج دلخواه برای رجب اردوغان را به همراه نداشت، بلکه با موضع مخالفت بویژه فرانسه، مواجه گردید. محالفت آشکار فرانسه و هم‌زمان با آن، مخالفت تلویحی اوباما که طرفین را به پرهیز از تشنج دعوت نمود و به دنبال آن، انتشار خبر التیماتوم آمریکا به سوریه در مورد اعمال کنترل بیشتر در مرز میان ترکیه و سوریه، نشانگر این امر است که هم‌پیمانان ترکیه در پیمان ناتو حاضر به حمایت از افدام ترکیه در زدن هواپیمای روسی نیستند و اولویت سیاست‌شان در این مرحله، مقابله با داعش است و نه با روسیه.
واکنش روسیه
برای پوتین نیز که هنوز از فاجعه بمب‌گذاری در هواپیمای مسافربری، قد راست نکرده بود، سقوط یک هواپیمای جنگی، توسط هر‌کشور دیگری هم که صورت می گرفت، در داخل روسیه می توانست نارضایتی مردم و خدشه دار شدن چهره پوتین، بمثابه رئیس‌جمهوری که قادر به دفاع از منافع و مردم روسیه نیست را در جامعه به همراه داشته باشد. لذا تصمیم دیروز پوتین در ارتباط با اعمال تحریم‌های اقتصادی در قبال ترکیه، از جمله:
تعلیق فعالیتهای شرکت‌های بزرگ روسی در ترکیه و نیز شرکت‌های ترکی در روسیه، نیاز شهروندان ترکیه به اخذ ویزا جهت سفر به روسیه از آغاز سال ۲۰۱۶، قطع واردات از ترکیه و متوقف کردن توریسم تجاری بین دو کشور، همگی تاکیدی بودند بر سنگینی کفه منافع ژئوپلتیک، در برابر منافع اقتصادی.
بحران داخلی ترکیه در شکل قتل حقوقدان برجسته طرفدار کردها، دستگیری مدیر مسئول روزنامه جمهوریت و معاون او، همچنین دستگیری برخی مقامات نظامی، که در فاصله اندکی از بحران بین المللی سقوط هواپیمای جنگی روسی صورت می گیرد، نشان از این دارد که ترکیه آبستن رویداد‌هائی است که چه بسا موجب تغییرات اساسی چه در ترکیه و چه در کشورهای پیرامون آن گردند. اعلام اراده متحد روسیه و فرانسه برای وارد آوردن صربه نهائی به داعش و حمایت ضمنی آمریکا و متحدینش از این «اراده متحد»، به معنای تشدید عملیات حنگی علیه داعش و متعاقب آن، شدت گیری جنگ در عراق و سوریه، با تمام پیامدهای غیر منتظره آن برای منطقه و جهان خواهد بود.
