پنج ماه پیش، هنگامى که شوراى حکام آژانس بین المللى انرژى اتمى قطعنامهء شدیدالحنى علیه فعالیت هاى هسته اى جمهورى اسلامى ایران صادر کرد، در سرمقالهء مهرماه این نشریه (با عنوان هرگز نباید گفت هرگز) گفتیم که “جمهورى اسلامى با قرار گرفتن در برابر موقعیتى بسیار دشوار و بغرنج، حتى به مراتب بغرنج تر و بحرانى تر از مقطع قطعنامهء ۵۹٨، باید با نشان دادن واکنش و عزم و اراده نهایى خود، در مورد ارجاع یا عدم ارجاع پرونده به شوراى امنیت، براى سرنوشت نظام سیاسى خود و آیندهء مردم و کشور، تصمیم گیرى کند”. در آن جا برخى از عمده ترین موانع بحران زاى پیش روى نظام در صورت پذیرش یا عدم پذیرش قطعنامهء مذکور ذکر گردید. اکنون به نظر مى رسد که با گذشت پنج ماه، صورت مسألهء بحران پروندهء هسته اى جمهورى اسلامى در اساس خود تغییر مسیر تازه اى نداده و اینک پروندهء هسته اى جمهورى اسلامى ایران روى میز شوراى امنیت است.
در این میان، پنج عضو دایمى شوراى امنیت، تروئیکاى اروپا و شوراى حکام آژانس بین المللى انرژى اتمى، تنها یک راه را براى جلوگیرى از ادامهء مراحل بعدى – و البته گام به گامِ – مقابله با فعالیت هاى هسته اى جمهورى اسلامى در شوراى امنیت، مقابل حاکمان ایران قرار داده اند. از نظر آنان اینک توپ در زمین جمهورى اسلامى است و حق انتخاب با دولت مردان ایران است که یا توقف کامل و بى قید و شرط فعالیت هاى غنى سازى اورانیوم چه در سطح آزمایشى و تحقیقاتى و چه تولیدى و صنعتى را بپذیرند و ابهامات و نگرانى هاى جامعهء جهانى نسبت به کاربرد غنى سازى براى مصارف تسلیحاتى را برطرف سازند و در صورت تمایل با قبول پیشنهاد روس ها به فعالیت هسته اى خود در جهت مصارف صلح آمیز ادامه داده و از سوخت اتمى لازم براى تأمین انرژى مورد نیاز نیروگاه هاى هسته اى کشور توسط روس ها بهره مند شوند؛ یا آن که به رویارویى با عواقب و پیامدهاى پیشرفت مرحله به مرحلهء رسیدگى به پروندهء فعالیت هاى هسته اى جمهورى اسلامى در شوراى امنیت، تن در دهند.
اخبار و شواهد مربوط به فک پُلُمب و جمع آورى دوربین هاى نظارتى آژانس از مراکز و تأسیسات هسته اى و شروع فعالیت هاى فرآیند غنى سازى اورانیوم، تا این زمان حاکى از عدم تمایل جمهورى اسلامى بر توقف روند غنى سازى و تأکید بر ادامهء مواضع پیشین خود است. با این که اعلام خبر لغو برگزارى دومین دور مذاکرات مقامات ایران با روس ها در خصوص کسب توافق و نهایى کردن پیشنهاد روسیه از جانب جمهورى اسلامى، دستیابى به حصول توافق با روس ها را تا حدودى با ابهام مواجه کرده است، اما بنابر قاعدهء همیشگى پیش بینى ناپذیر بودن رفتار و تصمیمات مجموعهء نظام سیاسى جمهورى اسلامی١، هنوز نمى توان امکان ایجاد شرایط و زمینه هاى بعدى سازش و مصالحهء نظام با طرف هاى متعارض خود در پروندهء هسته اى را به واسطهء پذیرش پیشنهاد روس ها در فرصت باقى مانده تا زمان برگزارى اجلاس پانزدهم اسفند شوراى حکام، به کلى منتفى دانست.
اما آیا به راستى چنین سازش و مصالحه اى به معناى پایان کامل داستان تخاصمات و رویارویى هاى غرب با جمهورى اسلامى است؟ از طرف دیگر آیا معامله و توافق مقامات ایرانى با روس ها مى تواند به واقع پاسخ گوى مقاصد و شعارهاى اعلام شده از طرف آنان در رسانه ها و مناسبت هاى علنى و عمومى خطاب به مردم ایران و جامعهء جهانى باشد؟ یعنى آیا با این معامله و توافق، خواستهء تولید سوخت هسته اى از طریق انجام کلیهء مراحل غنى سازى اورانیوم از ابتدا تا انتها در داخل خاک ایران به نحوى که در برگیرندهء منافع ملى ایرانیان باشد، تأمین مى شود؟ به باور ما پاسخ همهء این سوالات منفى است، چرا که:
١) همان طور که بسیارى از مقامات جمهورى اسلامى مانند رییس مجمع تشخیص مصلحت، رییس جمهور، دبیر شوراى عالى امنیت ملى و برخى دیگر از مقام هاى بلند پایه به درست یادآور شده اند، مسألهء غرب – به ویژه آمریکا – با جمهورى اسلامى صرفاً محدود و منوط به پروندهء فعالیت هاى هسته اى ایران نیست. امروزه دیگر تمایل صریح و آشکار آمریکا و دنیاى غرب بر سازگار کردن و منطبق سازى سیاست ها، برنامه ها و رفتار و عملکرد ایران با مجموعهء سیاست ها و برنامه هایى که به زعم و ادعاى جهان غرب هدفش شکل دهى و پى افکنى خاورمیانه اى امن و به دور از تشنج و درگیرى براى ایجاد تعاملى با ثبات و پایدار با اقتصاد و سیاست جهانى – متأثر از هژمونى قدرت هاى فائقهء اقتصادى، سیاسى حاکم بر جهان – است بر هیچ کس پوشیده نیست.
بنابراین گره زدن مسألهء پروندهء فعالیت هاى هسته اى ایران به موضوعات دیگرى مانند حقوق بشر، صلح فلسطین و اسراییل و تروریسم، از جانب آمریکا و تا حدودى کشورهاى اروپایى و طرح سیستماتیک مجموعهء این مسایل در ربط و پیوند با پروندهء هسته اى، موضوع چندان غامض و غیر قابل فهمى نباید تلقى شود. از این روست که به نظر مى رسد تضمین روشن و قابل اتکایى براى حل اصولى و درازمدت مسایل جمهورى اسلامى با آمریکا و غرب و رفع مناقشات و مخاصمات فى مابین، حتى با فرض قبول بى قید و شرط قطعنامهء اخیر شوراى حکام از جانب مقامات ایران، متصور نباشد.
در همین ارتباط ابراز مخالفت مسؤولان سیاست خارجى آمریکا نسبت به مذاکره با ایران طى روزهاى اخیر، در واکنش به پاره اى از نظرات رسمى و غیر رسمى بیان شده از طرف سیاست مداران مرتبط و غیر مرتبط با پروندهء هسته اى در ایران مبنى بر ضرورت انجام مذاکرات مستقیم و بى واسطهء جمهورى اسلامى با آمریکا براى فرونشاندن بحران موجود، معنا و مفهوم روشن ترى را آشکار مى کند. با توجه به این واکنش آمریکا و با لحاظ کردن روند و چند و چون روابط ایران با آمریکا طى ربع قرن اخیر، به غیر از اظهار نظرهاى برخى تحلیل گران مسایل سیاسى در داخل یا تعدادى از مقام ها و مسؤولان جمهورى اسلامى در باب ضرورت مذاکره مستقیم با آمریکا براى رفع و کاهش مناقشات فى مابین، از فراسوى مرزها نیز نقطه نظرهایى در همین خصوص منعکس مى شود که در مورد شأن زمانى – مکانى و قدرمتعیّن ها و فاعل و عامل و بازخوردهاى عینى و ذهنى چنین توصیه ها و تذکرهایى، هرچه بیش تر تأمل و تدقیق شود، کم تر پاسخ اقناع کننده اى عاید مى گردد.
براى نمونه آقاى فرخ نگهدار در یکى از آخرین مقالات خود٢ با ذکر مثالى از حکومت پاکستان که “بنا به اجماع بین المللى نه دموکراتیک بوده، نه صلح طلب و نه مسؤول” تنها تفاوتش با حکومت ایران را در نوع رابطهء آن با آمریکا بر مى شمارد و در ادامه مى نویسد: “بدون عادى شدن رابطه با آمریکا، ایران نه به طرف دموکراسى خواهد رفت و نه – بدون زیان هاى واقعاً مهلک – کشور مى تواند به توانایى هسته اى جدى دست یابد.
برنامهء هسته اى جمهورى اسلامى واقعاً گروگان وضعیت روابط دو کشور است و نه گروگان فقدان دموکراسى در کشور. اگر این رابطه کم تر قطع بود، شرایط زودتر براى بسط روندهاى دموکراتیک در کشور فراهم مى شد. اگر این رابطه کم تر قطع بود کشور ما در فن آورى هسته اى فرسنگ ها جلوتر بود” … . صرف نظر از درستى یا نادرستى گزاره هاى ایجابى ایشان، بیش ترین ابهام و سردرگمى در بیان آقاى نگهدار متوجه طرف خطاب و مخاطب گیرى وى است. به راستى روى سخن ایشان با کیست؟ چه کسى یا مجموعه اى مورد خطاب عملى وى است؟ پیام این خطاب متوجه کیست؟
٢) آقاى اسدالله بادامچیان در مصاحبه اى گفته است: “من نمى دانم روس ها در پشت پرده چه قدر از آمریکا و اروپا امتیاز گرفته اند، اما مهم این است که ما با روسیه همسایه هستیم و باید به آن ها بفهمانیم که منافع ملى شان در همراهى با ماست”.٣ البته آقاى بادامچیان احتمالاً باید بدانند که روس ها بنا به سابقهء حدوداً پانصد سالهء چپاول گرانه و غارت ورزانهء خود در رفتار با کشور ایران، نیازى به گوشزدکردن و تفهیم ایشان براى شناخت و تشخیص منافع ملى خود در رابطه با ایران ندارند.
روس ها اگر آن قدر کیاست دارند که به قول ایشان مى توانند از آمریکا و اروپا در قبال موافقت با ارایهء گزارش فعالیت هاى هسته اى ایران به شواى امنیت امتیاز – بخوانید باج – بگیرند، صد البته خواهند دانست که براى تأمین منافع ملى خود چگونه با جمهورى اسلامى وارد معامله شوند. از نظر روس ها در مقطع کنونى بحران هسته اى ایران، همراهى با جمهورى اسلامى فقط در یک طرح و پیشنهاد خلاصه مى شود؛ “جلب توافق ایران براى قبول پیشنهاد غنى سازى اورانیوم ایران در خاک روسیه”. خوب بود که آقاى بادامچیان در چارچوب تأمین منافع ملى ایران نظر صریح و روشن خود را مانند آقاى ابراهیم یزدى در مورد قبول یا رد این پیشنهاد روس ها، بیان مى کرد و بر روى این مسأله که باید به روس ها بفهمانیم منافع ملى شان در همراهى با ماست چندان تأکید نمى ورزید.
اما از سوى دیگر، به باور آقاى ابراهیم یزدى “در صورت پذیرش پیشنهاد روسیه، چینى ها و روس ها از این طرح حمایت مى کنند و دولت هاى غربى مجبور به عقب نشینى مى شوند و روس ها دیگر بهانه اى براى به تعویق انداختن تحویل نیروگاه هسته اى بوشهر نخواهند داشت و مجبورند آن را در اولین فرصت به ایران تحویل دهند. ایران با قبول این گزینه موفق خواهد شد بحران کنونى را پشت سر بگذارد و در فضاى آرام تر، طرحى که درخصوص مشارکت سرمایه گذارى خارجى در غنى سازى اورانیوم پیشنهاد داده است را به اجرا درآورد”.۴
نمى دانم! آیا شما هم مانند من با خواندن جملاتى که چنین با ضرس قاطع به توجیه عاقبت به خیرانهء پذیرش طرح پیشنهادى روسیه۵ مى پردازد و نتیجه مى گیرد که در این صورت روس ها مجبورند در اولین فرصت نیروگاه اتمى بوشهر را به جمهورى اسلامى تحویل دهند و …، تا اندازهء متحیّر مى شوید یا نه؟ آن هم وقتى که مى بینید این جملات را نه یکى از مسؤولان سیاسى پروندهء هسته اى یا مثلاً وزیر امور خارجهء فعلى، بلکه اولین وزیر امور خارجهء پس از انقلاب که انبوهى از تجربهء طولانى سیاست پیشگى را در پیشینهء خود انباشته دارد، بیان مى کند. تجربه اى به درازاى تاریخى دههء بیست و سى و چهل تاکنفرانس گودالپ و اسرار کس مگوى مکنون آن، تا این زمان.
ممکن است آقاى یزدى اطلاعات جامع و کامل ترى افزون بر آن چه که از طریق رسانه هاى عمومى قابل دسترسى است راجع به طرح پیشنهادى روسیه در اختیار داشته باشند که در این صورت خوب بود آن را جهت استحکام و مدلل ساختن نتیجه گیرى هاى خویش، در به صلاح و صواب تشخیص دادن پذیرش این طرح پیشنهادى، بازگو مى کردند.
اما اگر مستندات ایشان صرفاً محدود به همان مختصر داده هایى است که رسانه هاى عمومى در خصوص این طرح پیشنهادى انتشار داده اند، در این صورت با توجه به مطالب ذکر شده در بند قبلى این مقال (بند یک) ایشان بر اساس کدام تحلیل و منطق سیاسى قابل قبول و مورد اجراى سیاست آمریکا و دنیاى غرب در قبال جمهورى اسلامى، حکم به تجویز این نتیجه گیرى صادر مى کنند که در صورت پذیرش پیشنهاد روسیه، دولت هاى غربى مجبور به عقب نشینى شده و ایران موفق خواهد شد بحران کنونى را پشت سر گذارد و در فضاى آرام تر، طرحى را که در خصوص مشارکت سرمایه گذارى خارجى در غنى سازى اورانیوم پیشنهاد داده است – که حتماً همان طرح آقاى احمدى نژاد به مجمع عمومى سازمان ملل متحد است – به اجرا درآورد. آیا حقیقتاً خود آقاى یزدى به واقعى و عملى بودن سخنان و نتیجه گیرى هایى که کرده است باور دارد؟
٣) مصدق، رهبر هماره زندهء نهضت ملى شدن صنعت نفت ایران، پیروزى بزرگ و تاریخى خود را نه با تکیه به تهییج شور و احساسات کور ناسیونالیستى مردم و شعارها و وعده هاى پوپولیستى و تحقق نیافتنى، که بر مبناى برنامه و عملکردى اثباتى و به بار نشانده در عمل و صحنهء عینى زندگى و معیشت عامهء مردم، محقق ساخت و نام و مرام خود را بر جریدهء ابدى تاریخ این سرزمین با تلألویى بى فروغ به ثبت رساند. به قولِ جان فوران، راز و رمز موفقیت مصدق در پیش بُرد نهضت بى بدیل ملى کردن صنعت نفت در “تعدیل و دمساز کردن تجارت خارجى و گسترش میزان تولید داخلى بود.
سال ١۹۵٢ م / ١٣٣١ ش، تنها سال کامل زمامدارى مصدق، صادرات نفت ایران به سطح بسیار ناچیزى رسید، اما بودجه متعادل بود و اقتصاد بدون نفت براى نخستین بار با توفیق روبه رو شد، این روند سال بعد نیز تکرار شد. دولت در سال ١٣٣١ به میزان ٢۵ درصد از واردات کاست. کالاهاى غیر نفتى مثل قالى، ماهى و خاویار دریاى خزر، دام زنده، برنج، دخانیات و پنبه به میزان بیش ترى صادر شد تا ارز لازم براى نیازهاى وارداتى را تأمین کند. این تراز مثبت در بازرگانى خارجى هنگامى به دست آمد که شرایط مبادله از ١٠٠ درصد در ١۹۴٨ م / ١٣٢۷ ش به ۹٠ درصد در ١٣٢٨ ، و ۶۹ درصد در ١٣٣١ رسیده بود. جمع مازاد، کم تر از سال هاى قبل از ١٣٣٠– و آن همه نفت صادراتى – بود”.۶
درخشش کارنامه و عملکرد اصلاحات سیاسى و اجتماعى و ادارى مصدق، رکن دیگرى بود براى تثبیت پیروزى مبارزهء ملت ایران در نهضت ملى شدن نفت به رهبرى وى. او با الهام گیرى از مرام و مشى ملى و دموکراتیک خود و تکیه بر اراده و حمایت بى شائبه و خالصانهء مردم آزادى خواه، پس از سپرى کردن ظفرمندانهء واقعهء سى تیر، به گفتهء آبراهامیان “پیروزى خود را با حمله هاى شدیدى علیه شاه، ارتش، اشراف زمین دار و مجالس سنا و شوراى ملى دنبال کرد.
او سلطنت طلبان را از کابینه اخراج کرد، خودش کفیل وزارت جنگ شد، سى تیر را روز قیام مقدس ملى و قربانیان این روز را شهداى ملى اعلام کرد، زمین هاى رضاشاه را به دولت بازگرداند، بخشى از بودجهء دربار را قطع کرد و به وزارت بهدارى داد، بنیادهاى خیریهء سلطنتى را در نظارت دولت در آورد، شاه را از برقرارى ارتباط مستقیم با دیپلمات هاى خارجى ممنوع کرد، شاهزاده اشرف، خواهر دوقلوى شاه را که فعالیت سیاسى مى کرد وادار به ترک کشور ساخت، و از هر اقدامى علیه روزنامه هاى توده اى که دربار را مرکز فساد، خیانت و جاسوسى معرفى مى کردند خود دارى کرد.
در واقع، سرانجام، خود مصدق هم دربار را به دخالت در سیاست متهم کرد و اطمینان داد که یک کمیتهء ویژهء پارلمانى مسایل قانونى میان کابینه و شاه را بررسى کند. در گزارش این کمیته آمده بود که قانون اساسى سرپرستى و ادارهء نیروهاى مسلح را در صلاحیت دولت قرار داده است، نه شاه. بدین ترتیب، شاه در اردیبهشت ١٣٣٢، همهء قدرت و اختیاراتى را که از شهریور ١٣٢٠ به خاطر آن جنگیده بود و دوباره به دست آورده بود، از دست داد. مصدق با افسران ارتش هم به شدت برخورد کرد. وى نام وزارت جنگ را به وزارت دفاع تغییر داد، ١۵ درصد از بودجهء نظامى را کاهش داد و اعلام کرد که دولت در آینده فقط تجهیزات دفاعى خواهد خرید. ١۵٠٠٠ نفر را از ارتش به ژاندارمرى منتقل کرد و بودجهء سرویس هاى اطلاعاتى را بسیار کاهش داد”.۷
باز هم نقل کنم یا همین مقدار کافى است براى قیاس بین نهضت ملى شدن صنعت نفت و آن چه این روزها نهضت اسلامى – ملى هسته اى مى خوانندش؟٨
گر از آن آدمیانى که بهشتت هوس است،
عیش با آدمیى چند پریزاده کنی
تکیه برجاى بزرگان نتوان زد به گزاف،
مگر اسباب بزرگى همه آماده کنی
۴) براى کسانى مثل من که اطلاع دقیق و مستندى از ابعاد و گستره و نوع فعالیت هاى هسته اى انجام شده از بیست سال پیش تا کنون در کشور ندارند، – چرا که هیچ گزارشى براى آگاهى و اطلاع عموم مردم از کلیات و جزییات این پروژهء “ملى و شفاف” از جانب هیچ نهاد یا مرجع رسمى تا این زمان ارایه نشده است – سخن گفتن در مقام داورى و ارایهء راه کار براى خروج از بحران و بن بستى که میلیون ها چون من، کم ترین سهم و نقشى در پدید آوردن آن نداشته ایم، به حکم عقل و وجدان – به خصوص با عطف توجه به ابلاغیه اى که اخیراً به مطبوعات مرحمت شده است – بخردانه نیست. همین قدر مى دانم که حق مسلّم من و میلیون ها تن دیگر در این کشور نه چوب خوردن از شوراى امنیت سازمان ملل است و نه تأمین منافع ملى روس ها. همین قدر مى دانم که براى من و میلیون ها دیگر، هیچ حقى مسلّم تر از آگاهى و آزادى وجود ندارد.
پى نوشت ها:
١) براى توضیح در مورد دلایل پیش بینى ناپذیر بودن این رفتار مى توانید به سرمقاله هاى شمارهء ۴۴ و ۴۶ “نامه” مراجعه کنید.
٢) راه فرونشادن بحران هسته اى؛ سایت ایران امروز، ١۶/١١/٨۴.
٣) خبرگزارى کار ایران (ایلنا)، ١۶/١١/٨۴.
۴) همان.
۵) مطابق اظهارات سرگى کرینیکو رییس سازمان انرژى اتمى روسیه در مصاحبه با نیوزویک [به نقل از سایت روز آنلاین، ٢۴/١١/٨۴]: “روسیه پیش از این با ایران توافق کرده است پس مانده هاى سوخت هسته اى ایران را به روسیه برگرداند. اول، این امر تضمین مى کند که هیچ میزان پولوتونیوم از این سوخت استخراج نگردد. دوم؛ ما طرحى را ارایه داده ایم تا به طور مشترک یک مؤسسهء غنى سازى اورانیوم در خاک روسیه دایر کنیم. شرایط چنین سرمایه گذارى مشترکى این است که ایران در بودجهء آن سهیم شود. در مقابل، ایران به اورانیوم غنى شده و نه فن آورى غنى سازى دسترسى خواهد داشت.
بنابراین، ما اورانیوم را از ایران مى گیریم، آن را در روسیه غنى مى کنیم و سپس سوخت آماده را به ایران تحویل مى دهیم. پس از این که این سوخت مصرف شد، آن را پس مى گیریم. این به آن معناست که ما دو بخش از حساس ترین مراحل فنى را تحت کنترل داریم. بنابراین، هیچ گونه خطرى وجود نخواهد داشت که پیشرفت انرژى اتمى ایران یا هر کشور دیگرى به تهدید گسترش سلاح هاى اتمى تبدیل شود. این طرح در دست بررسى است. مذاکرات ما با ایران به مرحلهء جزئیات حقوقى، فنى و مالى رسیده است، ما به نوبهء خودمان کاملاً آمادگى داریم یک چنین موسسهء غنى سازى را در روسیه دایر کنیم. ما مکان تأسیس این نیروگاه را در اختیار داریم، پیش نویس قرارداد آن را آماده کرده ایم و از لحاظ فنى و مالى آماده هستیم. شرایط طرح ما مشخص است و شرکت جامعهء بین المللى در آن آزاد است”.
۶) مقاومت شکننده؛ ترجمهء احمد تدین، رسا، ص ١٠۶.
۷) ایران بین دو انقلاب؛ ترجمهء احمد گل محمدى – محمدابراهیم فتاحى و لیلایى، نى، صص ٣٣۶ و ٣٣۵.
٨) حسین الله کرم، روزنامهء شرق ٢۵/١١/٨۴.
