درباره مسئله و بحران آب و علل و عوامل آن در کشور ما

درباره مسئله و بحران آب و علل و عوامل آن در کشور ما

راه‌بردها و راه‌کارهای کاهش بحران

فهرست مطالب

پیش‌گفتار

بخش اول –  تغییر اقلیمی و علل و عوامل آن : طبیعی و انسانی 

بخش دوم – علل و عوامل طبیعی و انسانی تغییرات اقلیمی در ایران ما

بخش سوم – نقش و نتایج فرایند سیاسی و حکمرانی در کشور ما در سه دهه گذشته در زمینه بحران آب

بخش چهارم – پیامدهای نگاه و برنامه و سیاستهای کلان جمهوری اسلامی در سه دهه اول در جامعه و کشور

بخش پنجم – راهبردها ی عمومی و کلان در راستای کاهش بحران آب و حفظ محیط زیست در کشورمان

بخش ششم – راهکارها و سازوکارها برای کاهش بحران و حفظ محیط زیست 

آب در ایران، “مسئله” است؛ مسئله‌ای حیاتی، با بغرنجی‌ها و پیامدهای  بسیار سنگینی که دارد. هدف این نوشته نیز، شناخت “مسئله و بحران آب”، علل و عوامل مؤثر در ایجاد بحران آب در ایران به منظور و در راستای شناخت و جمع بندی راه‌بردها و راه‌کارهایی برای کاهش بحران آب در کشورمان است.  روشن است که  بحران  آب و زیست محیطی نه صرفاً یک مسئله ملی برای ما که مساله‌ای  جهانی – منطقه‌ای و ملی است. داده‌ها همه نشان می دهد که جامعه بشری از جمله در منطقه ما با فجایع زیست‌محیطی متاسفانه هر روزه ، دامنگستر و جبران ناپذیرتر مواجه و دست به گریبان است و لذا خطر، جنبه فرا ایران دارد. با این همه، نگرش به بحران در نوشته حاضر عمدتاً از منظر ملی و واقعیتهای کشورمان صورت می‌گیرد. از اینرو نیز، نوشته در استفاده از و استناد به تحقیقات و مقالات معتبر و نظرات تعدادی از صاحب‌نظران و کارشناسان کشورمان مایه ‌گرفته است.

بررسی‌های کارشناسان، صرفنظر از زوایای نگاه خود ویژه‌ در هر یک از آنها در نوشته هایشان، جملگی اما در این متفق القولند که تغییرات اقلیمی آب و هوایی تنها برخاسته از وقایع طبیعی‌ نیستندبلکه فعالیتهای انسانی در  تغییرات آب و هوا وخاک علت و عامل مهمی در تخریب زیست محیط و تشدید وخامت وضع هستند . به زبان دیگر، علل و عوامل فرسایش محیط زیست و اقلیمی، از دو منشاء بر‌می‌خیزند:  عوامل طبیعی و انسانی . 

این نوشته، ضمن اشاره و درنگی ولو گذرا به علل و عوامل  تغییرات اقلیمی و بحران آب در جهان اما بر چنین بستری، عمدتا تمرکز بر بحران و مسئله آب در کشورمان ایران است.

 پیش‌گفتار

آب در ایران، “مسئله” است؛ مسئله‌ای حیاتی، با بغرنجی‌ها و پیامدهای  بسیار سنگینی که دارد. هدف این نوشته نیز، شناخت “مسئله و بحران آب”، علل و عوامل مؤثر در ایجاد بحران آب در ایران به منظور و در راستای شناخت و جمع بندی راه‌بردها و راه‌کارهایی برای کاهش بحران آب در کشورمان است.  روشن است که  بحران  آب و زیست محیطی نه صرفاً یک مسئله ملی برای ما که مساله‌ای  جهانی – منطقه‌ای و ملی است. داده‌ها همه نشان می دهد که جامعه بشری از جمله در منطقه ما با فجایع زیست‌محیطی متاسفانه هر روزه ، دامنگستر و جبران ناپذیرتر مواجه و دست به گریبان است و لذا خطر، جنبه فرا ایران دارد. با این همه، نگرش به بحران در نوشته حاضر عمدتاً از منظر ملی و واقعیتهای کشورمان صورت می‌گیرد. از اینرو نیز، نوشته در استفاده و استناد به تحقیقات و مقالات معتبر و نظرات تعدادی از صاحب‌نظران و کارشناسان کشورمان مایه ‌گرفته است.

بررسی‌های کارشناسان، صرفنظر از زوایای نگاه خود ویژه‌ در هر یک از آنها در نوشته هایشان، جملگی اما در این متفق القولند که تغییرات اقلیمی آب و هوایی تنها برخاسته از وقایع طبیعی‌ نیستند،بلکه فعالیتهای انسانی در  تغییرات آب و هوا وخاک علت و عامل مهمی در تخریب زیست محیط و تشدید وخامت وضع هستند. به زبان دیگر، علل و عوامل فرسایش محیط زیست و اقلیمی، از دو منشاء بر‌می‌خیزند:  عوامل طبیعی و انسانی . 

این نوشته، ضمن اشاره و درنگی ولو گذرا به علل و عوامل  تغییرات اقلیمی و بحران آب در جهان اما بر چنین بستری، عمدتا تمرکز بر بحران و مسئله آب در کشورمان ایران است.                  

بخش اول: تغییر اقلیمی و علل و عوامل آن: طبیعی و انسانی

تغییراقلیمی چیست ؟ « کنوانسیون چارچوب تغییر اقلیمی سازمان ملل (UNFCCC)، تغییر اقلیم را به صورت تغییرات آب و هوایی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم با فعالیت‌های انسانی نسبت دارند و ساختار اتمسفر زمین را در سراسر جهان تغییر می‌دهند، تعریف می‌کند »

تغییر اقلیمی (Climate change) یا تغییرات آب و هوایی به تغییر در الگوهای اقلیمی یا آب و هوایی گفته می‌شود. تغییراتی که برای یک دوره طولانی مدت دوام می‌آورند.

علل و عوامل تغییر اقلیمی کدامند؟ 

١- علل و عوامل طیبعیِ در تغییرات اقلیمی                                                 

١-١) تغییرات جوی و اقیانوس‌ها: 

تغییر در دمای آب اقیانوسها و دریا ها موجب  تغییرات در جو و جابجائی آب وهوایی مناطق مختلف می شود. وقتی که در اقیانوسها تغییراتی  مهمی رخ می دهد با تاثیر گذاشتن بر جو کشورهای مختلف، می تواند موجب تغییرات متفاوت نظیر کاهش بارندگی، سیلاب ، ذوب شدن یخچالها و… شود.  

٢-١) فعالیت خورشیدی. این نوع فعالیت‌ها، دوره‌ی ۱۱ ساله دارند که می‌توانند در همین بازه زمانی منجر به تغییر دمای زمین و در نتیجه موجب تغییرات اقلیمی  شوند.

٣-١) آتش‌فشان‌های بزرگ. وقتی آتش‌فشان‌های بزرگ فعال می‌شوند حجم زیادی از دی‌اکسید گوگرد وارد جو می‌شود و منجر به سرد شدن زمین هم می‌شود، ولی مقطع زمانی که تاثیرگذار است حداکثر ۶ ماه تا یک سال است. ( ١-٢-٣  .عوامل طبیعی یا تغییر اقلیم چرا بارش‌های ‌ایران کم‌شده‌؟/۱۹ بهمن ۱۳۹۶  . علیرضا مساح، دانشیار دانشگاه تهران ) انصاف و خبر آنلاین ) 

۴-١) کویر و خشکی خاک کشور و منطقه.( به عنوان مثال  شمال آفریقا و خاورمیانه و ایران، مناطقی‌اند کم آب با شرایط اقلیمی بد ).

۵-١) بارندگی اندک و باران کم 

۶-١) تبخیر آب‌های روی زمینی.

٢) علل و عوامل انسانی تغییرات اقلیمی

۱-۲- منظور از نقش انسان در تغییرات اقلیمی آب و هوا، تولید و انتشار گاز‌های گلخانه‌ای برخاسته از فعالیت‌های صنعتی، کشاورزی، تجاری، موسسات اداری، خانگی و سایر موارد است که برای مدت‌های طولانی می‌توانند در اتمسفر زمین باقی مانده و دمای کره زمین را افزایش دهند. 

۲-۲- گازهای گلخانه‌ای مانند دی اکسید کربن، متان، دی اکسید نیتروژن، گازهای فلوئور دار و موارد نظیر آنها، در نتیجه استفاده از سوخت‌های فسیلی نظیر نفت، گاز، زغال سنگ، و  مواد جامد و درختان ، طی فعالیت‌های انسانی تولید شده ، در اتمسفر زمین   ماندگار می شوند و موجبات افزایش دمای زمین می شوند.

۳-۲-  از سال ١٨٨٠ تا ٢٠١٠ تغییرات اقلیمی به دلیل انتشار و افزایش گازهای گلخانه‌ای، صورت غیر عادی پیدا کرده است. 

۴-۲-   اکنون دمای سیاره ما حدود ۱.۲ درجه نسبت به انقلاب صنعتی (١٨۵٠تا١٩٠٠) افزایش پیدا کرده است. همین افزایش یک درجه‌ای آسیب‌های زیادی به زمین وارد کرده است که در عوارضی نظیر؛ افزایش خشک‌سالی‌ها، گرد و غبار، سیل‌ها،آب شدن کوهای یخی و تحت تاثیر قرار قرار گرفتن زندگی زیستمندان آن دیده می شوند. 

۵-۲- بر اساس آخرین پیش‌بینی‌ها، زمین تا سال ٢١٠٠ حدود ١ تا ۵.٣ درجه سانتی‌گراد افزایش دما خواهد داشت و آب اقیانوس‌ها تا نیم متر بالا خواهد آمد به گونه‌ای که اعلام شده ، جزیره مالدیو در سال‌های آینده با بالا آمدن سطح آب اقیانوس غرق خواهد شد. آب دریاها و نیز دریاچه‌ها بمثابه آب‌های بسته چون خزر و ارومیه در کشورمان به دلیل افزایش دما و تبخیر بیشتر، بگونه بسیار نامتعارف فرو خواهند یافت. 

تولید گاز‌های گلخانه‌ای براثر فعالیت‌های انسانی، عامل افزایش دمای کره زمین و تغییرات اقلیمی آب و هوا و خاک است.

پاره ای از تاثیرات افزایش دمای کره زمین و تغییرات آب و هوایی عبارتند از: 

گرم شدن هوای قطب شمال و ذوب شدن سریع‌تر یخ‌های منطقه. 

افزایش سطح آب دریا.

تخریب صخره‌های مرجانی و حیات زیر آب بر اثر جذب دی اکسید کربن‌ مازاد اتمسفر توسط اقیانوس‌ها، که منجر به افزایش اسیدی شدن آب آنها می‌شود.  

افزایش آتش‌سوزی‌های جنگلی. 

خشک شدن خاک  سطح زمین و افزایش گستره بیابان‌ها موسوم به بیابان‌زائی. 

به هم خوردن تعادل اکولوژیک و در نتیجه تغییرات اقلیمی در آب و هوا و خاک مناطق مختلف جهان. براثراین تغییرات  برخی از مناطق گرمای فزون‌تر و بارندگی کمتر و خشکسالی بیشتر را تجربه خواهند کرد، بعضی نواحی با بارندگی بیشتر و سیلاب‌های مکرر و پاره‌ای  دیگر با خشکسالی فراگیرتر مواجه خواهند شد.

حدود یک سوم از جمعیت کنونی جهان در معرض این نوع از امواج گرمایی قرار دارند. مطابق داده‌های آماری بالا رفتن غیر عادی دمای هوا به افزایش مرگ و میر انجامیده است.

راه‌کارهای ضرور و عمومی در راستای کاهش گرمایش کره زمین 

بکارگیری انرژی تجدید پذیر در جهت انرژی پاک و استفاده از تکنولوژی‌هائی که گازهای گلخانه‌ای در فعالیت‌های صنعتی، کشاورزی، تجاری، اداری، خانگی و دیگر فعالیتهای انسانی نظیر آنها   

سرمایه‌گذاری در حوزه های انرژی‌های تجدید پذیر، گیاهان نمک زدا، شیوه‌های نوین کشاورزی و بهبود همکاری‌ها با کشور‌هایی که برای دستیابی به اهداف مقرر و تعیین و تعریف‌شده آب و هوایی و خاک  کار می‌کنند.

گسترش فرایندهای بازیافتی با استفاده از تکنولوژی‌های نوین 

 تغییرات در رژیم غذایی، مثلاً استفاده کم‌تر از گوشت ،به عنوان یکی از عوامل تولید و انتشار گازهای گل‌خانه‌ای 

کاشت درخت و گل و گیاه و جلوگیری از جنگل زدائی ، 

جایگزین کردن وسایل تردد بنزینی، گازوئیلی و گازی با ابزار نوین هیبریدی و … 

مشارکت همگانی شهروندان و ملل جهان برای حفاظت از محیط زیست به عنوان موثرترین و مهمترین راه  کاهش گرمای زمین در این کره خاکی ما                        

بخش دوم: علل و عوامل طبیعی و انسانی تغییرات اقلیمی در ایران ما

پیش از پرداختن به علل و عوامل، لازم است در رابطه با کم و کیف تغییرات اقلیمی، بر رشته نشانه‌هایی رصد شده‌ از طریق کارشناسان متکی بر تحقیقات علمی تاکید شود. 

نشانه‌های تغییر اقلیمی 

– افزایش دما، تغییر الگوهای بارش برف و باران و افزایش ناهنجاری‌های جوی در کشور نظیر بارش‌های ناگهانی‌، طوفان‌های شدید، خشکسالی، روند کاهشی مقدار بارش، رشد روز افزون بیابان‌ها، از بین رفتن یا کاسته شدن قابل ملاحظه ذخایر برفی مناطق کوهستانی و یخچالی …  و همزمانی وقوع این تغییرات در نقاط مختلف کشور، همگی نشان‌دهنده تغییرات اقلیمی است .

– کاهش مقدار بارش، به همراه افزایش دمای هوا بیانگر این است که ایران طی چند دهۀ گذشته به طور تصاعدی خشک‌تر شده است. 

 – بیشتر مناطق ایران  درسه دهه گذشته روند کاهشی را در مقدار بارش تجربه کرده‌اند. اقلیم گرم مناطق خشک و نیمه‌خشک که بیشتر مناطق ایران را تحت تأثیر قرار می‌دهد، باعث صرف زمان بیشتری برای اشباع جوّ از بخار آب و شروع بارش می‌شود. بنابراین، بخار آب بیشتری از طریق گردش کلّی جوّ و قبل از شکل‌گیری بارش ، به عرصه های جغرافیایی بالاتر منتقل می شود.

 از سال ١٩٧٧ تا ٢٠١٢  اکثر بخش‌های کشور بخصوص قسمت‌های غربی دارای کاهش بارندگی بوده‌اند. بارش برف در شهرهای جنوبی و مرکزی کشور پس از ۵٠ سال، افزایش میزان بارش‌های سنگین گیلان در ۴٠سال آخر، سرمای شدید و بارش تگرگ در فصل شکوفه دهی درختان و آمدن سنگین برف در استان‌های مازندران و گیلان که جملگی در مقایسه با گذشته نشان از غیر متعارف بودن دارد. بارش‌های ناگهانی باران و سیل آسا، آمدن برف سنگین، هوای بسیار سرد، بارش برف در نقاط گرم و خشک، در همان حال کاهش نامعمول باران در مناطقی از کشور. وسعت گیری روز افزون بیابان‌ها، از بین رفتن یا کاسته شدن قابل ملاحظه ذخایر برفی مناطق کوهستانی و یخچالی، افزایش دما و روند کاهشی و همزمانی آنها  نشانه‌های روشنی از تغییرات اقلیمی در ایران ما است. وزیر کشور ایران در جولای ۲۰۱۸ هشدار داد که ایران در آستانه بحران اجتماعی جدی، یعنی مهاجرت اقلیمی قرار دارد که می‌تواند در طول پنج سال آینده تغییر چشمگیری در ماهیت اجتماعی ایران ایجاد کند. تا سال ٢٠٣٠ سرانه منابع آب در ایران کمتر از استاندارد شرایط بحرانی می‌شود که شاخصه آن ١۵٠٠ مترمکعب بر در سال برای هر نفر است.  بر پایه پیش‌بینی‌های قابل اتکاء خشکسالی‌های ایران در آینده بیشتر و طولانی‌تر هم خواهد شد.

علت بیش از ٨٠ درصد آتش‌سوزی‌ها در جنگل‌های زاگرس علل انسانی دارد و فقط حدود ٢٠ درصد آنها طبیعی است که تغییرات اقلیمی باعث افزایش این ٢٠ درصد خواهد شد.  افزایش آتش‌سوزی جنگل‌ها ‌می‌تواند بر آلودگی هوا و آب و نیز تغییر اکوسیستم تاثیر بگذارد. با ادامه روند گرمایش جهانی، ظرفیت روان‌آب‌های ایران ۲۰ درصد کاهش خواهد یافت . یش‌بینی می‌شود دمای کشور تا سال ۲۰۳۰ افزایش یابد. منحنی تغییرات در روان‌آاب‌ تمام حوضه‌ها ، تا سال ۲۰۳۰ نیز نزولی خواهد بود و بیشترین درصد کاهش روان‌آب هم به ترتیب مربوط به حوضه‌های بندرعباس- سدیج، کرخه و کارون تعلق دارد. در چنین شرایطی امکان بروز خشک‌ سالی‌های حاد و سیلاب‌های شدید افزایش می‌یابد، چرا که با افزایش دو درجه دمای کشور، حدود ۲۷ میلیارد مترمکعب بر حجم تبخیر کشور افزوده شده و میزان تغذیه آب زیرزمینی نزدیک به بیست درصد کاهش می‌یابد و نهایتاً تأمین آب شرب در اکثر کلان شهرهای کشور با مشکل مواجه خواهد شد

علل و عوامل طبیعی تغییرات اقلیمی 

در کشور ما نیز مانند دیگر کشورها، ؛ علل و عوامل طبیعی تغییر اقلیمی متعدد و مختلفی اعم از درون سرزمینی ، منطقه‌ای و جهانی عمل می‌کند.  از آنجا هم که در ابتدای نوشته، اشاره‌اتی به علل و عوامل عمده جهانی تغییر اقلیمی داشتیم، در این بخش ضمن اشاره به عوامل منطقه‌ای، عمدتا روی عوامل درون کشوری متمرکز خواهیم شد. کویری بودن و خشکی خاک کشور و منطقه.  بطور کلی شمال آفریقا و خاورمیانه که ایران هم در آن قرار دارد مناطقی‌اند کم آب با شرایط اقلیمی نامناسب و بد در مقایسه با سرزمین‌های باران‌خیز.  این ناحیه از جهان – منطقه ما – از شرایط اقلیمی بد ناشی از کمبود آب رنج می‌برد.  طوری ‌که ۲۵٪ خاک ایران فراخشک،  ۵۰٪ آن خشک و تنها ۲۵٪ بقیه مرطوبی است. ٩٠  درصد کشور ما در منطقه خشک و نیمه خشک واقع است و میانگین بارندگی ما تقریباً یک سوم میانگین جهانی و تبخیر در آن سه برابر متوسط جهانی است .( معاون وزیر جهاد سازندگی و رئیس سازمان جنگل‌ها. ١۵ اسفند ١٣٩۴- ایران اکونومیست)

ایران  بیابان‌زاترین کشور جهان است و سالانه نزدیک به پنج میلیارد تن خاک خود را به واسطه فرسایش خاک از دست می‌دهد. (سه برابر بیشتر از بالاترین نرخ جهانی)… وزیر نیروی دولت جمهوری اسلامی ایران اذعان دارد که به واسطه بحران خشک‌سالی و فرونشست زمین و اتلاف منابع آب زیرزمینی، ممکن است تا ده سال دیگر کشاورزی به طور کامل در ایران تعطیل شود . ایران هم اکنون از نظر غالب شاخص‌های ناپایداری محیطی در صدر فهرست‌های جهانی قرار دارد. ( ناصر کرمی. بی اعتنائی مطلق برنامه ششم توسعه ایران به محیط زیست) . از ۴۱۲ میلیارد متر مکعب بارندگی در سال، ۲۷۰ میلیارد مترمکعب تبخیر و تنها ۱۳۰ میلیارد مترمکعب آن یعنی ۳۱٪ به سفره های آب زیرزمینی منتقل می شود. متوسط باران سالانه در ایران، ۲۵۰ میلی‌متر، در آسیا ۷۳۲ و در جهان ۸۳۱ میلی‌متر است. میانگین بارش سالانه در ٧٠ درصد کشور ٢۵٠ میلی متر است و فقط ٣٪ (یا به عبارتی ٧/۴ میلیون هکتار از کشور) شاهد بارش سالانه ۵٠٠ میلی متر است. (٢- گزارشی از محسن مسگران، کاوه مدنی، حسن هاشمی و پویا آزادی) . 

علل و عوامل انسانی  تغییر اقلیمی، بحران آب و تخریب محیط زیست در کشور ما

واقعیت این است که دولت‌ها، نیروهای سیاسی و شهروندان کشور ما نیز تا اوایل دهه ١٣۵٠، مانند دیگر کشورهای در حال‌ توسعه و توسعه یافته، شناخت و تاملی درباره نقش و تاثیر فعالیت‌های اقتصادی اعم از کشاورزی، صنعتی و تجاری، تردد و نیز عوارض زیست شهری چه در محیط و چه در خانه بر تغییرات اقلیمی و بحران آب، و در به هم‌خوردن تعادل اکولوژیک و تخریب محیط زیست نداشتند. ما ایرانیان نا آگاهانه و ناخواسته برای رشد و توسعه خود مشغول استفاده بی‌حد و مرز از آب و منابع آب در سمت تخریب محیط زیست خود و دیگر موجودات زنده عمل می‌کردیم و با به خود آمدن و حس مسئولیت جمعی و فردی در قبال محیط زیست خود فاصله بسیار داشتیم .حال آنکه بازنگری همه جانبه و عمیق در نوع نگرش جامعه و دولت‌ها و نیروهای فکری و فرهنگی و سیاسی در این زمینه از الزامات کاهش بحران و برون رفت جامعه و کشور از بحران زیست محیطی و شرط  پایه‌ای برای قرار گرفتن جامعه در مسیر توسعه پایدار است. گرچه توجه به موضوع محیط زیست در کشور ما رو به رشد دارد، واقعیت تلخ اما این است که رویکرد‌ها در این زمینه هنوز هم متاسفانه بسیار کم جان است و تناسبی با حدت و وسعت بحران و خطری که هستی مردمان کشور و نسلهای آتی را تهدید می کند، ندارد. بر هر ایرانی مسئول در قبال این خطرو هستی مردمان  است که از هیچ کوششی در راه روشنگری و رهجویی‌ها در این عرصه بازنماند. در همین رابطه هم است که نوشته حاضر می‌کوشد به سهم خود و با استفاده از نوشته‌ها و مصاحبه‌های صاحب‌نظران و کارشناسان در زمینه تغییرات اقلیمی و حفاظت از آب و محیط زیست، و با تکیه بر آنها، نگاهی به نقش و نتایج واقعی فرایند سیاسی، حکم‌رانی و سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی در کشورمان طی در چند دهه گذشته در زمینه مسئله و بحران آب داشته باشد. 

بخش سوم: نقش و نتایج فرایند سیاسی و حکمرانی در کشور ما

در سه دهه گذشته در زمینه بحران آب

رژیم شاه تا سال١٣۵٠ قوانین و مقرراتی نظیر کنترل شکار، حفاظت از جنگل‌ها و نظارت برصید ماهی تصویب و سازمانی نیز برای اجرای این مصوبه تشکیل داده بود ولی در رابطه با حفاظت از منابع زیرزمینی آب و جلوگیری از استفاده بی رویه از آن، تدبیری ، برنامه و قوانینی تدوین و تصویب نکرده بود. برای اولین بار در تاریخ دوازدهم بهمن ماه ١٣۵٠ بود که سازمان حفاظت محیط زیست تشکیل و کلیه امور مربوط به حیوانات وحشی، آبزیان رودخانه‌ها و آب‌های داخلی و حفظ محیط زیست در همین حدود به این سازمان محول می شود. در سال ١٣۵٣، تحت تاثیر کنوانسیون‌های بین‌المللی از جمله کنفرانس استکهلم، قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست در ایران تصویب شده و موضوع آب در وجه این قانون و مقررات مورد توجه جدی قرار می‌گیرد. (منبع – سازمان حفاظت از محیط زیست).با این وجود رژیم شاه با درپیش‌گرفتن الگوی رشد اقتصادی به شیوه آمرانه و اعمال دیکتاتوری سیاسی در فراهم آوردن زمینه بحران آب بی تاثیر نبود. فعالیت سازمان حفاظت محیط زیست در شرایط بحرانی رژیم پهلوی و جامعه و انجام انقلاب عملا متوقف شد.بعد از سال ۵٧ سرنوشت محیط زیست به تمامی با رویکردهای جمهوری اسلامی گره خورد. 

نگاهی به قوانین تصویب شده درباره حفاظت از محیط زیست در جمهوری اسلامی

 موضوع حفاظت محیط زیست،در اصل ۵٠ قانون اساسی جمهوری اسلامی با مضمون زیر به تصویب رسید :  

« در جمهوری اسلامی حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد. از این رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است» اما این نیز مانند هر مورد دیگر عملاً  در کمند منویات حکومتی‌ها قرار گرفت.  رهبر جمهوری اسلامی وطرفدران ولایت فقیه ، بعد از تاسیس نظام ولایت محور ، با نگرش واپسگرایانه به انسان و جامعه ایران و روابط بین المللی در جهان معاصر، اسلامی‌کردن همه نهادهای جامعه از دانشگاه و مدارس و قوای نظامی تا اقتصاد و کشورداری و مناسبات بین المللی را در پیش گرفتند.

اینکه اقتصاد اسلامی و کشور داری اسلامی چیست و چه ربطی به ایران و جهان معاصر دارد، برای خود رهبران و پایه‌گذاران جمهوری اسلامی نیز معلوم نبود. بقول محسن نوربخش وزیر اقتصاد و دارائی دولت رفسنجانی، حکومت هیچ تئوری منسجمی در زمینه اقتصادی نداشت . بنابراین،  بخاطر واپس گرائی و فقدان تئوری منسجم  اقتصادی و کشورداری و بخاطر جنگ عراق و ایران ، اصل ۵٠ قانون اساسی  اساسی نیز به اجرا گذاشته نشد. اولین برنامه پنج  ساله‌ی توسعه، پس از پایان جنگ عراق و ایران، در سال ١٣۶٨ و برنامه دوم  پنج ساله از سال ١٣٧۴ تا ١٣٧٨ توسط دولت رفسنجانی  تهییه و با گذشتن از تصویب مجلس به اجرا گذاشته شد. در این دوره هشت ساله، یک بار در تاریخ ٢۴/ ٨ / ١٣٧١ اصلاحاتی در قانون و مقررات مربوط به محیط زیست (مصوبه سال ١٣۵٣) انجام گرفت و در ٢١  ماده به تصویب رسید .  بار دوم  در تاریخ ٢۵ / ٩ / ١٣٧۵  قوانین و مقررات دو مصوبه  ١۶ / ٣/ ١٣۴٢  و  ٣ /١٠/  ١٣۵٣ اصلاح و ادغام  ودر ٢٧ ماده تصویب شد. ( https://as.doe.ir/portal/home/?196912)   قانون ومقررات حفظ محیط زیست ) 

علیرغم  تصوبب و وجود چنین قوانین و مقررات خوب و پیشرفته زیست محیطی و آب، مسائل محیط زیستی  و آب  جزو اولویت‌های برنامه‌ای وسیاست‌های کلان دولت رفسنجانی قرار نگرفت . ( منابع: «اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی اصلاح قانون و مقررات حفاظت و  بهسازی محیط زیست»، «تاریخچه وضعیت محیط زیست در ایران وجهان» و «شرکت بین المللی آگرین سیس» ). لازم به یادآوری است که برنامه و الگوی توسعه دولت رفسنجانی در سال‌های ١٣۶٨ تا ١٣٧۶، تعدیل اقتصادی ( مطابق الگوی صندوق بین المللی پول و بانک جهانی) در قد و قامت و چارچوب سیاست‌های جمهوری اسلامی با تاکید بر سیاست کلان خودکفائی به ویژه توسعه کشاورزی بود.  با اینکه الگوی برنامه‎های توسعه کلاسیک و آمرانه رژیم شاه در پیدایش بحران آب بی تاثیر نبود، ولی پایه اصلی این بحران در کشور ما در همین دهه شکل گرفت. 

برنامه سوم توسط دولت خاتمی، با سیاست‌های زیست محیطی پخته تر و مقررات سخت‌تری تدوین شد و با تشکیل سازمان محیط زیست به همراه سازمان گردشگری و میراث فرهنگی، فعالیت‌های زیست محیطی در این دوره  توسط فعالین مدافع حفظ محیط زیست  بیشتر شد و گسترش یافت.  

برنامه چهارم براساس برنامه‌های دولت خاتمی و در اواخر دولت اصلاحات یعنی در سال ۱۳۸۴ به تصویب رسید . نقطه قوت این برنامه اما در حفظ‌ محیط‌ زیست‌، آمایش‌ سرزمین‌ و توازن‌ منطقه‌ا‌ی بود که بیشترین توجه را به توسعه‌ی  پایدار و حفظ محیط زیست در تاریخ ایران داشت. اما این برنامه نه تنها مورد توجه دولت احمدی نژاد قرار نگرفت  بلکه سازمان برنامه و بودجه – این نهاد برنامه‌ریز توسعه‌‌ی کشور- نیز توسط دولت او منحل شد. بدین ترتیب هم برنامه‌ی چهارم در عمل به فراموشی سپرده می‌شود.(  آفتاب آنلاین نگاهی به ۱۰ برنامه توسعه در ایران)

اتخاذ سیاست کلان خودکفائی، و در ادامه آن برنامه و سیاست موسوم به اقتصاد مقاومتی عرصه های مختلف توسط جمهوری اسلامی و اعمال آنها در چهل و چند سال گشته ، موجب وخامت هرچه بیشتر بحران آب و خاک و محیط زیست شده است. لازم است به این نکته اساسی توجه داشته باشیم که این سیاست‌ها و برنامه‌ها و کاربست آنها در جامعه در شرایطی انجام گرفت و می‌گیرد که  دنیای  امروز، دنیای درهم تنیدگی اقتصاد جهانی و رقابت اقتصادی و تعامل است نه خودکفائی و اقتصاد مقاومتی (بحران آب در سال ١٣٩۶؛ مطالبه رهبر از زمین سوخته . فرزانه بذرپور. ٢١ مارس ٢٠١٨) 

بخش چهارم: نتایج عملی و پیامدهای برنامه و سیاست‌های جمهوری اسلامی

در سه دهه اول حکومت در جامعه و کشور

١-  تولید گازهای گلخانه ای در ایران  

طبق گفته صاحب نظران در زمینه تغییرات اقلیمی، دما در ایران عمدتاً در دهه‌های ١٩٨٠ – ١٩٩٠  /١٣۵٩ -١٣۶٩ دچار یک جهش شده است . سرانۀ تولید گازهای گلخانه ای در ایران نیز افزایشی قابل توجهی نشان می‌دهد و میزان آن از ٣.٧ تن متریک در سال ١٩٩٠ به ٧.٧ تن متریک در سال ٢٠١٠ رسیده است. به این ترتیب، سرانۀ انتشار دی اکسید کربن در ایران در قیاس با میانگین جهانی در حدود ۵٧ درصد بیشتر است که نشان از وضعیت بحرانی ایران در زمینۀ تولید و نشر دی اکسید کربن دارد.٢٠١۴.١١.٠١ 

 براساس گزارشات بین المللی ، ایران در سال ١٣٨۶ – ۲۰۰۸ تقریبا ۵۴۰ میلیون تن تولید گاز گلخانه ای منواکسید کربن داشته است. این میزان در سال ١٣٩۴ – به بیش از ۸۰۰ میلیون تن افزایش یافته که در صورت تداوم روند موجود در سال ۲۰۲۵ این مقدار به ١ میلیارد و ۸۰۰ میلیون تن خواهد رسید. رتبه ایران در سال ۲۰۰۷ در شاخص انتشار گازهای گلخانه‌ای، دهمین کشور جهان بود که این رتبه در سال ۲۰۰۹ به رتبه هفتم جهان رسیده است.از سال ١٩٨٠ تاکنون دمای کشورمان حدود ١.۵ درجه سلسیوس (سانتیگراد) افزایش پیدا کرده است.

٢- رشد سریع و بی رویه جمعیت و افزایش شهرنشینی   

در این رابطه جا دارد که مستقیماً از زبان آمار رسمی خود جمهوری اسلامی به رقم و در جداول حرف بزنیم.

رشد و افزایش جمعیت براساس سرشماری جمعیت ایران از سال ١٣۵۵ تا  ١٣٨۵:

– کل جمعیت کشور از سال ١٣٣۵ تا  ١٣۵۵ خورشیدی  ٣٣.٧٠٨.٧۴۴ نفر بود که تا سال خورشیدی ١٣٨۵ به حدود ٧٠ میلیون نفر (به طور دقیق ۷۰.۴۹۵.۷۸۲ نفر) افزایش یافت.

به این ترتیب  طی فاصله سال ١٣۵۵ تا ١٣٨۵ یعنی  ٣٠ سال اول جمهوری اسلامی ، جمعیت کل کشور ، به بیش از دوبرابر و جمعیت شهرنشین  به حدود دو و نیم برابر افزایش یافت ( از  ١۵.٨۵۴.۶٨٠ نفر به  ۴٨.٢۵٩.٩۶۴ نفر).

درسال ١٣٩۵ کل جمعیت کشور نزدیک به ۸۰ میلیون نفر(۷۹۹۲۶۲۷۰نفر)،جمعیت شهری ۵۹۱۴۶۸۴۷ نفر و جمعیت روستا ت  27030625 نفر بود.

                                                                                                                                                                                                                                                                                          ٣- گسترش  تعداد شهرهای ایران بر اساس سرشماری‌های نیم قرن از سال  ١٣۴۵ تا ١٣٩۵خورشیدی 

– تعداد شهرهای ایران تا سال ١٣۴۵ خورشیدی ٢٧١ شهر بوده که تا سال ١٣۵۵ خورشیدی به ۴۵٢ افزایش یافت. و تعداد روستاها هم کمی بیش از ٩٢ هزار روستا (به طور دقیق ٩٢.٠٠٧) بود.  

-تعداد شهرها اما از سال ١٣۵۵ تا ١٣۶۵ خورشیدی به ۴٩۶ شهر افزایش و میزان روستاها به ۶۵.٣۴٩ کاهش یافت. در سال ١٣٧۵ خورشیدی تعداد شهرها به ۶١۴ رسید. از سال ١٣۵۵ تا ١٣٨۵ خورشیدی ، تعداد مجموع شهرهای ایران با افزایش ۴۰۰ شهر به ١٠١۴ رسید . شهر افزایش و تعداد کل روستاهای کشور به ۶۳۱۲۶ روستا کاهش یافت . یعنی ۴۹۹۷ ستا از رو روستاهای کشور کم شد.در سال ۱۳۹۰ شمسی ، تعداد شهرهای ایران همچنان افزایش یافت و به  1139 شهر در سطح کشور رسید و ١٣٧٧ روستا از مجموعه روستاهای کشور کم شد و مجموعه‌ی روستاهای کشور به رقم کلی ۶١٧٨۴ روستا در سطح کشور فروکاست. 

مطابق سرشماری انجام گرفته، از سال ١٣٩٠ تا ١٣٩۵ خورشیدی تعداد کل شهرهای ایران برابر با ۱۲۴۵ شهر گزارش شد.از سال ١٣۵۵ تا ١٣٩۵ تعداد کل شهرها از ۴٩۶ به ١٢۴۵ افزایش یافت  و جمعیت کشور نزدیک به سه برابر شد. به این ترتیب افزایش سریع و بی رویه جمعیت، تمرکز ٧٠ درصد جمعیت در شهرها و گسترش تعداد شهرها و مهاجرت به کلان شهرها و شهرها برای رفاه بیشتر، منجر به مصرف بیشتر و بی رویه آب، کاهش سرانه آبِ در دسترس و افزایش فشار بر منابع آب شد. 

۴- رشد و نا کارآمدی و کم بازده  بخش کشاورزی 

– در حالی که تنها ۱۲ درصد از مساحت ایران زیر کشت می‌رفته، حدود ۹۳ درصد از مصرف آب ایران در بخش کشاورزی صورت گرفته‌است. برداشت ۵٠ درصد از آب مورد نیاز فعالیت کشاورزی، از منابع زیر زمینی بود.( معاون وزیر نیرو، بهمن ماه. بی بی سی)

رشد بخش کشاورزی با استفاده از شیوه‌های عمدتا منسوخ شده‌ی کشاورزی و آبیاری سنتی با بهره وری پایین به عنوان شیوه‌ی غالب و عدم استفاده از تکنولوژی ک و روش‌های جدید و مناسب در حوضه‌ی کشاورزی  .

۵- حکمرانی بد، و سوء مدیریت مصرف آب و برداشت بی رویه و مخرب از منابع زیر زمینی  :  

–  افزایش بی‌رویه و سودجویانه حلقه‌های چاه  تا سال ١٣٨۵ به  ٧۵۴ هزار حلقه در کشور که حدود ۴٠ درصد آنها بدون مجوز حفر شده‌اند (مطابق آمار سازمان بازرسی کل کشور. بی بی سی  ) 

– صدور مجوز بهره‌برداری از منابع آب توسط دستگاه بوروکراتیک دولت که دهه‌‌هاست ناکارآمدی و فساد آن آشکار شده و دارندگان قدرت سیاسی و بالاخص نمایندگان مجلس را برای تحت‌ فشار‌ قرار‌دادن این دستگاه راغب کرده است. 

– این دستگاه بوروکراتیک خود نیز منافع گسترده‌ای در صدور مجوزهای بهره‌برداری، رعایت‌نشدن حریم قنوات‌ها، ساختن سدها و میزان آب جاری در شبکه‌های آبیاری و سایر سازه‌ها دارد. 

– افزایش بی‌رویه ، غیرکارشناسانه و  سود‌جویانه سدها از ١٩ سد در قبل از انقلاب، به ١٩۴ تا دهه چهارم حکومت. 

– افزایش کنشگران سیاسی و رانت‌خواری در رأس آنها نمایندگان مجلس با سیاست منطقه‌گرایی و تلاش برای خرید رأی، فشار سیاسی گسترده‌ای برای توسعه طرح‌های سازه‌ای در حوزه‌ی آب و کشاورزی. تعداد بسیار زیادی از سدهای ساخته‌شده و منابع صرف‌شده برای آب‌رسانی و تأمین آب و زیر‌کشت‌بردن اراضی بیشتر، محصول فشارهای نمایندگان بر دستگاه بوروکراتیک بوده است. 

– افزایش شرکت‌های پیمان‌کاری و مشاوران فنی، منابع مکملی‌اند با بوروکرات‌ها و همچنین نمایندگان مجلس و سایر مقامات سیاسی ملی و محلی داشته و دارند؛ بنابراین توجیه‌های علمی و کارشناسی نیز در خدمت جا‌انداختن راهکارهای سازه‌ای، توسعه‌ی تأمین آب برای کشاورزی و سایر فرایندهای منجر به بروز بحران شده است.                                                                                                                                                                                                  

– غیر سیاسی جلوه دادن کل فرایند سیاسی تصمیم‌گیری درباره مدیریت منابع و حکمرانی آب،و تقلیل آن  به بحثی فنی- سازه‌ای (مقاله « جامعه‌ شناسی سیاسی بحران آب در ایران » (  دکتر محمد فاضلی- استاد دانشگاه مشهد ) . بیلان منفی آب در فاصله سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۹۶. بیلان آب  بطور متوسط سالانه ۹۵ میلیارد مترمکعب منفی شده است . یعنی از ۱۳۳ میلیارد متر مکعب در دهه ۴۰ به ۹۵ میلیارد متر مکعب در سال ۱۳۹۴ کاهش یافته است.

– در ایران ۷۲ درصد از منابع آب تجدید شونده برداشت می‌شود . کشوری که بیش از ۴۰  درصد  کل منابع آب تجدید‌شونده را از منابع خود برداشت کند مواجه با بحران شدید آب  است . 

 – مدیریت آب ایران در رتبه ۱۳۲ از ۱۳۳ کشور قرار دارد. 

– میزان مصرف آب در ایران نزدیک به ١٠٠ درصد است در حالی که طبق استانداردهای جهانی میزان مصرف آب باید ۴٠ درصد باشد (عیسی کلانتری. بی بی سی- یک چاه آب برای هر ١٠۴ شهروند ایران – ١٨.٠۵.٢٠١۵ ) . ساختار نامناسب حکمرانی آب، تعدد ذی‌مدخل‌ها، مدیریت ناهماهنگ، ضعف سیاسی سازمان حفاظت از محیط زیست و فقدان نگرش دراز مدت باعث اجرایی شدن راه حال‌های غیر کارشناسانه بوده است که حاصل آن چیزی جز نابودی منابع با ارزش آبی و زیست محیطی نبوده است. واقعیت این است که در اوایل انقلاب، رهبران و مسئولین جمهوری اسلامی، برنامه، ساختار سیاسی و سیاست‌های عمومی مدرن دمکراتیک جایگزین رویکردهای  رژیم شاه نداشتند . 

دولت میرحسین موسوی در اصل ناشی از ماهیت نظام جمهوری اسلامی و نیز به دلیل جنگ عراق علیه ایران نمی توانست و نتوانست، گامی در جهت مصوبه قانون اساسی درباره حفاظت از محیط زیست بردارد. دردوره‌ی دولت رفسنجانی، قوانین و مقررات مربوط به حفاظت از محیط زیست تدقیق، تکمیل و تصویب شد. با این وجود، حفاظت از محیط محیط زیست جزو اولویت‌های دولت رفسنجانی قرار نداشت . دولت‌های رفسنجانی، خاتمی و روحانی تحت حکمرانی مقتدرانه، برنامه و سیاست‌های داخلی و خارجی آقای خامنه‌ای و هسته‌ی اصلی قدرت ( از ١٣۶٨ تا کنون)  مبتنی بر صدور انقلاب، دخالت در کشورهای منطقه، خودکفائی و اقتصاد مقاومتی، علیرغم  تدقیق و تکمیل قوانین و مقررات حفاظت از محیط زیست و برخی اقدامات عملی در آن جهت، نتوانستند و نخواستند ، آن قوانین مربوط به حفاظت از محیط زیست و کاهش بحران را در عمل پیش ببرند و نبردند.  دولت احمدی نژاد نیز اساساً وعملاً وارد این موضوع مهم حیاتی برای مردم و جامعه و کشور نشد. 

بدین‌ سان می توان گفت که علاوه بر علت و عوامل جهانی و منطقه ای،  این جمهوری اسلامی و اعمال آن در رابطه با آب و بحران آب و تخریب محیط زیست است که، سبب‌ اصلی و مهم‌ترین عامل  انسانی بحران آب و تخریب محیط زیست و فجایع ناشی از آن در داخل کشور ما است. سخن اصلی در قبال فاجعه زیست محیطی در کشور این است که با کدامین رویکردهای راه‌بردی و راه‌کاری می‌توان و باید به مهار، تعدیل و کاهش آن رفت. در زیر کوشش به عمل می‌آید تا متکی بر دستاوردهای علمی و تحقیقاتی کارشناسان و اندیشمندان کشورمان در این زمینه، با اصلی‌ترین مولفه‌های ضرور برای مواجهه با این بحران تماس صورت گیرد.                                                                                                                                                                                                        

بخش پنجم: راهبردهای عمومی و جهت‌گیری‌های کلان

 نگاه از منظر توسعه‎‌ی پایدار زیست محیطی و بازنگری در نگرش و الگوهای اقتصادی و اجتماعی تاکنونی در کشور ( که طی چند دهه گذشته به ویژه در دوره جمهوری اسلامی شکل گرفته است ) و تغییر این الگوها در راستای توسعه اقتصادی و رشد اجتماعی و فرهنگی زیست محیطی. 

رعایت اصول توسعه‌ی پایدار در برنامه ریزی‌ها.  

به رسمیت شناختن محیط زیست سالم به عنوان حق همگانی.  

گفت‌و‌شنود گسترده‌ی اجتماعی برای آماده شدن فضای عمومی به منظور پذیرش مسئولیت همگانی در جهت کاهش گازهای گلخانه‌ای،  پاسداری از آب، حفظ محیط زیست سالم و سیاست گذاری‌ها در این جهت. آموزش و تغییر الگوی مصرف و روش زندگی از دوران کودکی و ارتقاء فرهنگ جامعه در زمینه‌ی حفظ و پاسداری از منابع آب و محیط زیست. به کارگیری انرژی تجدید پذیر در جهت انرژی پاک و استفاده از تکنولوژی‌هائی که کاهش گازهای گلخانه‌ای در مجموعه‌ی فعالیت‌های صنعتی، کشاورزی، تجاری، خدماتی، اداری، خانگی و … را تضمین می‌کند. سرمایه گذاری در زمینه انرژی‌های تجدید پذیر، گیاهان نمک زدا، شیوه‌های نوین کشاورزی و بهبود همکاری‌ها با کشور‌هایی که برای دستیابی به اهداف مقرر شده آب و هوایی کار می‌کنند.

گسترش بازیافت با استفاده از تکنولوژی‌های نوین. 

 تغییر رژیم غذایی، استفاده‌ی کمتر از گوشت ، به عنوان یکی از عوامل تولید و انتشار گازهای گل‌خانه‌ای .

کاشت درخت و گل و گیاه و جلوگیری از جنگل زدائی. 

جایگزین کردن وسایل تردد بنزینی، گازوئیلی و گازی با وسایل هیبریدی و …

مشارکت همگانی شهروندان و  همکاری دولت و بخش خصوصی به عنوان موثرترین و مهم‌ترین راه برای کاهش تاثیر تغییر اقلیمی مخرب انسانی در راستای کاهش بحران آب و حفظ محیط زیست در کشورمان.   

توجه به مجموعه‌ی شرایط جامعه و محددویت‌های زیست محیطی در کشور، هنگام برنامه‌ریزی‌های کلان. 

توجه به  مسئله و بحران آب به عنوان مسئله ملی – منطقه ای و جهانی و از این منظر اتخاذ  دیپلماسی فعال متاثر از توسعه‌ی پایدار در برخورد با کشورهای همسایه بر سر منازعات ناشی از حقابه و منابع آبی مشترک، مثلا هیرمند در شرق و سد سازی بر سرچشمه‌های دجله و فرات در غرب کشور.                                  

بخش ششم: راه‌کارها و سازوکارها

١) راه‌کارها و سازوکارهای حکمرانی و مدیریتی در حوزه کشاورزی  

١-١) اصلاح الگوی برداشت آب و مصرف در بخش کشاورزی بر اساس توسعه دانش بنیاد و فن آوری زیست محیطی.

۲-١)  استفاده از روش و فناوری های آبیاری نوین از جمله آبیاری قطره ای ، انتخاب محصولات مناسب با هر اقلیم برای کشت و آبیاری، کشت گلخانه ی ، بذرهای مقاوم در مقابل خشکی و بذرهای زودرس با هدف  صرفه جوئی در مصرف آب و کاهش مصرف.  

۴-١) کنترل لازم بر نحوه‌ی تخصیص آب. 

۵-١) مرفه‌سازی کشاورزان و جوامع روستایی با اعطای امتیازات بیشتر و سرمایه گذاری در بخش کشاورزی به منظور افزایش بهره وری اقتصادی بخش کشاورزی از طریق مدرنیزه کردن. 

۶-١) بازبینی الگوهای کشت در سراسر کشور با در نظر گرفتن امنیت غذایی ملی و بر اساس میزان دسترسی به منابع منطقه ای و بهره وری اقتصاد.

٧-١) افزایش قیمت حامل‌های انرژی و آب همراه با اعطای مشوق‌های اقتصادی برای جلوگیری از صدمات اقتصادی و معیشتی بر کشاورزان در کوتاه مدت.

٨-١) ایجاد سازمان‌های تعاونی مدیریت کشاورزی در هر منطقه و افزایش مشارکت کشاورزان و ارتقاء ظرفیت‌های جمعی در مدیریت آب و کشاورزی.

٩-١) ایجاد حساب پس انداز آب برای محیط زیست و حفظ و احیای اکوسیستم‌ها از طریق خریداری آب از مزارع کم بازده.

١٠-١) ایجاد حساب پس انداز آب برای محیط زیست و حفظ و احیای اکوسیستم‌ها از طریق خریداری آب از مزارع کم بازده. 

١١-١) اقدام برای اجرای روشهای نوین متداول در دنیا یا بررسی روش‌های مبتکرانه به‌منظور جلوگیری از تبخیر آب پشت سدها 

١٢-١) افزایش اجرای پروژه‌های بارورسازی ابرها در زمان و مکان‌های مناسب به‌گونه‌ای که نتیجه آن مشمول شهرهای کم‌آب کشور شود.

١٣-١) تشدید قوانین حفظ پوشش گیاهی مراتع و جنگل‌ها و اقدام برای تقویت پوشش گیاهی زمین در جهت حفظ رطوبت خاک و کمک به نفوذ آب درخاک و منابع زیرزمینی. 

١۴-١) سرمایه گذاری برای زهکشی اصولی آب سدها از مبدأ (سد) تا مقصد نهایی به منظور مصرف بهینه (زمین‌های کشاورزی).

٢) راه کارها وسازوکارهای مدیریتی آب در حوزه صنعتی 

١-٢) رعایت اصول توسعه پایدار محیط زیستی در حوزه صنعت و برنامه ریزی برای توسعه صنعت

٢-٢) بازنگری و اصلاح در فرآیندهای کاربردی آب در صنعت به منظور جایگزینی روش‌های پرمصرف با شیوه‌های کم مصرف به کمک تجهیزات کاهنده مصرف یا تغییر فرآیند.

٣-٢) بازنگری قوانین، مقررات، استانداردها و الزامات زیست محیطی مرتبط با حوزه‌های آب در بخش‌های صنعتی کشور با هدف استفاده‌ی مجدد، بازگردانی و بهینه سازی مصرف.

۴-٢) تهیه‌ی سند توسعه‌ی صنعت سبز و سازگار با محیط زیست و لحاظ کردن آن در برنامه‌ی توسعه‌ی بلندمدت و برنامه‌های توسعه‌ی پنج ساله کشور.

۵-٢) بازچرخانی و بازیافت آب (شامل تصفیه، خنک سازی و…) و استفاده‌ی بهینه از پساب‌ها دربخش‌های مختلف صنایع و منابع معدنی ( فولاد، پتروشیمی، آهن، نساجی و رنگرزی، دارو سازی، مواد غذائی، مراکز تولید انرژی) در محل و مناطق جغرافیائی کشور. 

۶-٢) جلوگیری از استفاده بی رویه از انرژی در صنایع . 

٧-٢) جلوگیری از سد سازی و چاه های عمیق بی رویه  

٨-٢) استفاده از فناوری‌های نوین و ارتقای سطح فناوری‌های مرتبط با سامانه‌های پایش فرآیندهای بازیافت و استفاده‌ی محدود از آب شامل تصفیه آب و،  بازیافت پساب در صنایع.

 ٩-٢) تشکیل کلینیک‌های آب و محیط زیست در استان‌ها به منظور کمک به صنایع در رفع مشکلات زیست محیطی و خصوصاً بازیافت آب و بهینه سازی مصرف آب در صنعت. 

١٠-٢) در نظر گرفتن محل و منطقه برای ایجاد کارخانه‌های صنعتی 

١١-٢) مدیریت آب و اصلاح ساختار و الگوهای مصرف آب در حوزه های شهر و روستا اعم از: مصارف خانگی، ادارات، واحدهای درمانی، موسسات  و … خدماتی، واحدهای تفریحی و … 

١٢-٢) شناسایی عوامل هدر رفت آب در این حوضه ها

٣) بازیافت فاضلاب و بازگردانی آب های خاکستری  در موارد فوق . بجز توالت ) 

۴) استفاده از تجهیزات  جدید تصفیه آب، تا آلودگی ها و میکروب و میکروارگانیسم های موجود در آنها از بین بروند. 

۵) اصلاح تاسیسات آبرسانی با  نظارت و بررسی وضعیت تاسیسات در شبکه های آبرسانی برای جلوگیری از هدر رفتن آب در شهر و روستا 

۶) تامین تجهیزات از جمله وسایل و شیرآلات هوشمند برای استفاده عمومی و نظرات و کنترل  بر مصارف  (ا ز  پیشنهادِ  احمدرضا هدایتی، ۸ مرداد ۱۴۰۰)

٧)کنترل رشد بی‌رویه‌ی جمعیت.  بازنگری جدی در الگوی توسعه مبتنی بر منابع و کاستن از فشار اکولوژی.  گشودن راهکارهایی برای متوازن‌کردن فشار اکولوژیک جمعیت در‌حال‌افزایش کشور از طریق ارتقای بهره‌وری با کمک بهره‌گیری از فنّاوری مناسب است. این کار نیازمند بازنگری در سامان‌دهی نهادی کشور است.                      

 راهکار برای مقابله با بحران کم آبی در جهان

همانگونه که از آغاز این نوشته تصریح شد، بحران آب امری جهانی منطقه‌ای است و راه‌بردها و راه‌کارها در عرصه ملی را باید مکمل و ادامه تدابیر لازم در سطح جهانی دید. 

به نوشته “فارس”۱۲۰۰ دانشمند از ۸۰ کشور جهان، پس از مطالعات گسترده ١٢ راه‌کار را برای مقابله با بحران آب در جهان معرفی کردند: 

١- آموزش و تغییر الگوی مصرف و روش زندگی

این دانشمندان تاکید می‌کنند که برای رویارویی و موفقیت در مقابله با بحران کم‌آبی لازم است تا مردم در زمینه استفاده صحیح آموزش ببینند و در رفتارهای گذشته بازنگری کنند و ضروری است تا در شکل استفاده از آب تجدید نظر شود. این تغییرات از مصارف فردی گرفته تا زنجیره‌ی‎‌ شرکت‌های بسیار بزرگ مانند جنرال الکتریک را شامل می‌شود. بر اساس این گزارش، برخی مناطق هند و استرالیا و  جنوب غرب آمریکا با بحران شدید آب مواجه هستند.

٢- اختراع تکنولوژی جدید ذخیره سازی آب

در مناطقی که سفره‌های زیرزمینی در حال خشک‌شدن هستند و بارندگی در این مناطق غیر قابل پیش‌بینی است، این تکنولوژی بسیار مهم است. اما این را نیز نباید فراموش کرد که برای به کارگیری آن نیاز به مصرف انرژی بالاتری نیز است دارد.

٣- بازچرخانی پساب‌ها

در ماه مارس در روز جهانی آب، درباره‌ی تفکر جدید نحوه‌ی مدارا کردن با پساب‌ها اعلام شد برخی کشورها نظیر سنگاپور تلاش می‌کنند تا با بازچرخانی پساب کارخانه‌ها و شرکت‌های بزرگ میزان وابستگی به مصرف آب را کاهش دهند و در زمینه تامین نیاز آبی خودکفا شوند، البته تامین آب برای آنها به معنای خودکفایی در محصولات شرکت‌ها هم می‌تواند باشد.

۴- افزایش سیستم‌های نوین آبیاری

استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری در بخش کشاورزی می‌تواند در کاهش مصرف آب بسیار تاثیر گذار باشد در بسیاری از کشورها ۷۰% درصد آب در حوزه کشاورزی استفاده می‌شود و هر اندازه بهره‌وری افزایش یابد در مصرف کل صرفه‌جویی خواهد شد، این روش در بسیاری از کشورها از جمله استرالیا، آسیای مرکزی و جنوب غرب آسیا به عنوان یک راهکار عملی استفاده شده و نتیجه‌ی خوبی حاصل شده است کارشناسان خبره‌ی جهانی می‌گویند که در برخی موارد مثلاً در کالیفرنیا راه اندازی چنین سیستم‌هایی انقلاب بزرگی در تولید محصولات کشاورزی ایجاد کرده است.

۵- افزایش قیمت آب

بر اساس مطالعات این دانشمندان افزایش قیمت آب می تواند در کاهش مصرف بسیار موثر باشد بر اساس اعلام کارشناسان سازمان همکاری و توسعه همکاری‌های اقتصادی که ٣١ کشور ثروتمند دنیا عضو آن هستند، افزایش قیمت آب در کاهش پساب و نیز آلودگی بسیار موثر بوده است.

۶- نمک زدایی از آب دریا

بر اساس مطالعات این کارشناسان، نمک زدایی از آب دریا اگرچه نیاز به انرژی زیادی دارد اما به عنوان یک راهکار برای مقابله با کم آبی می‌تواند اجرا شود، امروز در خاورمیانه سرمایه گذاری زیادی برای استفاده از آب دریا انجام شده است عربستان سعودی نمک زدایی از آب دریا را با استفاده از انرژی خورشیدی انجام می‌دهد، در این میان انگلیس یک رویکرد متفاوتی را آغاز کرده و در قطعات کوچک تر این کار را برای بخش کشاورزی انجام می‌دهد، اما لازم است تا سرمایه گذاری برای توسعه تکنولوژی این کار انجام شود.

٧- بهبود حوزه آبریز با عملیات آب‌خیزداری

انجام عملیات آب‌خیزداری برای مناطقی که منابع آب کافی ندارند بسیار ضروری است کشورهای پاکستان و هند که بدترین تاثیرات منفی را از تغییرات آب و هوایی دیده‌اند، روی عملیات آب‌خیزداری برای استفاده حداکثری از آب باران تلاش می‌کند.

٨- استفاده از جوامع محلی

بر اساس اعلام این کارشناسان استفاده از جوامع محلی برای بهبود وضعیت استفاده از آب بسیار موثر است. این جوامع محلی در اجرای پروژه‌ها و نیز تغییر رفتارهایی که به کاهش مصرف آب کمک می‌کند می‌توانند تاثیر گذار باشند. آنها همچنین می‌توانند به تغییر الگوی کشت منطقه نیز کمک کند.

٩- توسعه‌ی سیاست‌ها و قوانین مرتبط با آب

از آنجایی که کمبود آب می‌تواند تامین امنیت غذایی را پیچیده تر و آلودگی آب و غذا را بیشتر کند دولت‌ها باید درباره‌ی وظایف‌شان بازنگری کنند، برای دسترسی کشورها به آب تمیز و سالم رویکرد دولت هایشان کاملاً موثر است.

١٠- کاهش مصرف آب شرکت ها و صنایع

١١- مقابله با تغییرات آب و هوایی

تغییرات آب و هوایی یکی از چالش‌های بزرگ انسان‌های امروز است. سیاست مدیریت آب می‌تواند تاثیر زیادی در کاهش گازهای گلخانه‌ای داشته باشد، بنابراین به جای استفاده از سوخت‌های فسیلی باید به استفاده از انرژی‌های خورشیدی روی آورد تا که از یک سو با تغییرات آب و هوایی مقابله کنیم و از سوی دیگر به کاهش مصرف آب بیانجامد.  

١٢- کنترل جمعیت

از آنجایی که جمعیت جهان مرتب در حال افزایش است، احتمال دارد که برخی از کشورها تا سال ٢٠٣٠ شکاف ۶۵ درصدی بین تقاضای مردم و آبی که وجود دارد داشته باشند، در حال حاضر بیش از یک میلیارد نفر از مردم جهان دسترسی به آب سالم و بهداشتی ندارند و ٧٠ درصد آب هم در بخش کشاورزی استفاده می‌شود و مهم‌تر از همه تغییرات آب و هوایی این تعادل را به هم می‌زند. 

سخن پایانی

بحران آب و خاک کشور و زیست محیطی، فقط مشکلی برای نسل‌های آتی نیست، بلکه همین امروزه هم  زندگی مردمان کشورمان را تهدید و تخریب می کند. برای کاهش بحران و رفع خطر باید از همین امروز و در همین امروز به چاره نشست و اقدام کرد، فردا دیر است. بحران آب در این کشور، همانگونه که در بخش ” نتایج عملی برنامه و سیاست‌های جمهوری اسلامی طی سه دهه اول حکومت در جامعه و کشور” اشاره‌وار عنوان شد، عمیقاً و از هر جهت با سرشت، ناهنجاریها و رفتار و اعمال جمهوری اسلامی گره خورده است. سنگ بنای مقابله کارساز هر کشور با بحران آب و محیط زیستی و آسیب‌های وارده بر جامعه و زندگی مردم، همانا وجود هماهنگی میان حکومت و مسئولین دولتی با جامعه است . تنها در شرایط تغییر پذیری وکنترل‌پذیری حکومت توسط  نهادهای مدنی و احزاب سیاسی جامعه و وجود اعتماد مردم به حکومت است که این هماهنگی بوجود می آید و انرژی مفید جامعه در راستای غلبه بر مشکلات و بکارگیری ابتکارات دولتی، مدنی، اجتماعی و فردی، امکان هم‌افزایی پیدا می کند. 

در کشور ما برای مقابله با بحران زیست محیطی و “مسئله آب”در  راستای غلبه بر مشکلات ناشی از آنها، نیاز به آینده‌نگری ،جامعه محوری، باور و احترام به خلاقیت‌ها و ابتکارات علمی و اجتماعی شهروندان کشور و جامعه جهانی و نیاز به برنامه و سیاستهای کلان براساس مولفه های توسعه پایدار در شرایط جهانی شدن و درهم تنیدگی تکنولوژی و فناوری جدید و اقتصاد است. چنان شرایط  و چنین نگرش و نگاه برنامه ای و سیاست هایی در حکومت جمهوری اسلامی حکم کیمیا دارد. با این وجود جامعه و کشور ما نیازمند این است که هر نهاد مدنی و جنبشهای مردم نهاد و نیروهای سیاسی و هر شهروند دلسوز سرنوشت مردم و کشور، در راستای کاستن ازبحران آب و پیامدهای تخریب زیست محیطی در کشور تلاش کند. بر متن گفتمان‌سازی‌های ضرور مربوطه، راه‌کار‌ها و سازوکارهای مناسبی را راسا بکارگیرند، آنها را پیش پای جمهوری اسلامی و مسئولان امور قرار دهند، برآنها پای بفشارند و اجرای آنها را در هر حد ممکن بر حکومت تحمیل کنند.

منابع مورد استفاده و استناد    

بررسی جامعه شناختی مسئله آب در ایران با نگرش توسعه پایدار (محمد تقی زاده سبزه ای ـ شکیبا کولیوند. فصلنامه علوم اجتماعی). 

جامعه شناسی بحران اب درایران ( دکتر محمد فاضلی. استاد دانشگاه شهید بهشتی و مشهد) 

« ریشه های اصلی بحران آب ایران و راهکارهای برون رفت از آن » – دکتر کاوه مدنی سایت خبری تحلیلی عصر ایران  و خبرگزاری دانشجویان ایسنا ( شهریور ۱۳۹۳).   

بحران آب در ایران و راه کارهای مدیریتی  ( گروه صنعتی) 

 بحران آب در سال ۱۳۹۶؛ مطالبه رهبر از زمین سوخته ۱۱ فروردین ۱۳۹۷-   تضاد امنیت – آبی و غذائی در جمهوری اسلامی ۲۳ آپریل ۲۰۱۸  خانم فرزانه بذرپور ) . 

بحران آب در ایران و علل و پیامدهای آن» –  دنیای اقتصاد

رتبه ایران در تولید گازهای گلخانه ای * پایگاه خبری تحلیلی سایت  انتخاب  تاریخ  .  15 دی ۱۳۹۲

درباره تغییر اقلیمی. ( تغییرات اقلیمی – سازمان ملل ،ب،  سازمان عفو بین الملل و تغییرات اقلیمی،،  تغییرات اقلیم چیست (سایت تکراتو (TCHRATO ) ، تغییر اقلیم و نشانه های آن در ایران .(خبرگزاری جمهوری اسلامی ۲۳ تیرماه ۱۳۹۳  و  ایرنا و آفتاب نیوز ) – گفت و گو با صاحبنظران ارشد محیط زیست( کریم عباس پور- علیرضا مساح  – گفت و گو با صاحبنظران ارشد محیط زیست( کریم عباس پور- علیرضا مساح .

« قطعاً دمای کشور تا سال ۲۰۳۰ افزایش خواهد یافت ( مطالعات سیاست‌گذاری عمومی. ۲۳ فروردین ۱۳۹۶ بایگانی شده  از اصلی در ۲۸ آوریل ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۹ مه ۲۰۱۷. مجید دکامین (۷ خرداد ۱۳۹۶). «حکمرانی شهری و ضرورت سازگاری شهری با اثرات تغییر اقلیم». شبکه مطالعات سیاست‌گذاری عمومی. بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژوئن ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۲۹ مه  ۲۰۱۷، ایران کجای تغییر اقلیم قرار دارد.  12 آبان ۱۴۰۰ . ایسنا).  

درباره تولید گازهای گل خانه ای ایران (  هفتمین کشور تولیدکننده گاز گلخانه‌ای –همشهری ۱۴ 

اردیبهشت – ۱۳۹۴- دکتر مهدی اکبری عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی )  ، تولید سالانه ۸۰۰ میلیون تن تولید گاز گلخانه ای منو اکسید کربن در کشور ما ( سایت حامیان سلامت و ایمنی نیروی کار.  علی رجبی رئیس مرکز ملی هوا و اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست  . بیست چهارم مهر ۱۳۹۴) ، رتبه هفتم ایران در تولید گازهای گلخانه ای . ( خانم ابتکار. خبرگزاری دانشجویان ایران. ایسنا. ۳ آذر ماه ۱۳۹۴) 

روند تغییرات دمای هوا و بارش در مناطق مختلف ایران . ( سامانه نشر مجلات علمی و دانشگاهی تهران . مهر ماه ۱۳۹۶ نویسندگان : امید علیزاده چوبری استادیار، گروه فیزیک فضا، موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران .محمد سعید نجفی  دانشجوی دکتری، گروه اقلیم‌شناسی، دانشکده جغرافیا و برنامه‌ریزی، دانشگاه تبریز ) 

چرا بارش‌های ‌ایران کم‌شده، عوامل طبیعی یا تغییر اقلیم ؟ ( ‌انصاف هارپ،  پایتخت درانتظار آخرین ‌برف‌ها ان ۱۹ بهمن ۱۳۹۶) 

راه کار ۲۴ گانه  مدیریت آب  در صنعت فولاد . ( سایت . یاسین پروژه ) 

سه شنبه ۲۲ شهریور ۱۴۰۱- ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۲