مقدمه
در سال گذشته مجلس شورای اسلامی با موافقت شورای نگهبان و احمدی نژاد طرحی را برای حذف یارانه ها به کالاهای مصرفی (بنزین ، گازوئیل، گاز، برق، آب، آرد، برنج، شیر، شکر، روغن خوراکی، حمل و نقل هوائی و زمینی، و پست) تصویب و دولت احمدینژاد در نیمه دوم سال ۸۹ آن را به اجرا گذاشت. در تهیه نوشته زیر تلاش شده است با مراجعه به تاریخ و آمار و ارقام به توضیح و تعریف بعضی از واژه های بکار برده شده در این طرح بپردازیم. در واقع هدف این نوشته پرداختن به طرح مذکور نیست و همچنین بحث این نوشته به تحلیل سیستم، کارآئی، مدیریت، و حاکمیت جمهوری اسلامی، نمی پردازد. بنابراین غرض از این نوشته توضیح اطلاعاتی نسبت به موضوع مربوط به یارانه ها است و موضع نویسنده در باره طرح «قانومند کردن یارانه ها» با موضع سازمان فدائیان خلق ایران اکثریت* مطابقت دارد.
یک- نگرش اقتصادی قبل از جنگ جهانی
به لحاظ تاریخی بحث یارانه ها به زمان مرکانیلیست ها و دوران انقلاب صنعتی باز می گردد با طرح اندیشه سودگرایی و افزایش ذخایر طلا و کالاهای گران بها، کشورها به منظور دستیابی به ذخایر طلای سایر کشورها اقدام به معاملات جهانی نمودند. در آنزمان به حمایت از تولیدات خاص به عنوان ابزار سیاستی از جانب دولت ها اعمال شد. در دوره رشد سرمایهداری صنعتی، تفکر آدام اسمیت غلبه کرد. آدام اسمیت که از او به عنوان یکی از نظریه پردازان اصلی نظام سرمایه داری مدرن در کشورهای غربی نام می برند، مخالف جدی دخالت دولت در فعالیت های اقتصادی بود. در واقع طرز تفکر او تا قبل از جنگ های اول و دوم جهانی بر اقتصاد کشورهای غربی حکمرانی می کرد.
دو- جنگ جهانی دوم و نظریات جدید اقتصادی
بعد از پایان جنگ جهانی دوم، تورم و رکود شدید اقتصادی در کشورهای غربی افزایش پیدا کرد. در این دوره درعرصه اقتصادی نظریات جدیدی مطرح شدند که یکی از مهمترین آنها نظرات اقتصادی جان منیارد کینز بوده است. استدلال اصلی کینز این بود که “اقتصاد سرمایه داری آزاد نمیتواند تعادل عرضه و تقاضا را برقرار کند و از این رو ذاتاً بی ثبات است و نمی تواند تقاضای موثر ایجاد کند. بطور کلی پس از جنگ جهانی دوم دولت به عنوان سازمان دهنده سرمایه داری تا حدی جانشین مکانیسم بازار آزاد شد. دولت های سرمایه داری به درجات مختلف در زمینه توزیع در آمدها، سرمایه گذاری و ایجاد اشتغال مسئولیت هایی پذیرفتند. همچنین اقدامات رفاهی دولتها در مورد طبقات پایین گسترش یافت”[۱].
در واقع کنیز، دخالت دولت برای تنظیم و ایجاد تعادل در اقتصاد را ضروری می دانست و اینرا یکی از وظایف مهم و اساسی دولت دررشد اقتصادی محسوب می کرد. راه حل او این بود که دولت باید قدرت خود را در زمینۀ وضع مالیات و افزایش هزینه عمومی به منظور تضمین تقاضای موثر و اشتغال کامل به کار گیرد.
سه- پرداخت یارانه ها در کشورهای غربی
با آغاز جنگ جهانی دوم موضوع پرداخت یارانه ها به مفهوم امروزی برای دولت های غربی مطرح گردید. در آن دوره به دلیل محدودیت شدید بعضی منابع خاص، دولت ها مجبور شدند به صورت عملی وارد بازار شوند و کالاهایی را به قیمت گرانتر از قیمت بازار، از تولید کنندگان خریداری کنند و بدین طریق به نیازهای دوران جنگ پاسخگو شوند. در این دوره دولت های غربی برای کاهش فشارها بر اقشار پایین و آسیبپذیر جامعه توانستند با وضع یارانه بر بعضی از کالاهای اساسی و حیاتی به حمایت از آنها روی آورند و بدین طریق موفق شدند تا حدودی راه حل هایی را برای پاسخ به مشکلات اقتصادی بوجود آمده در جامعه، بیابند.
چهار- تعریف یارانه یا سوبسید
ای بسا شاید یکی از مهمترین و مشکل ترین قسمت هر مبحث، تعریف جامع و مشخص از موضوع مورد بحث باشد. بویژه در مورد تعریف یارانه، که روشن است تعاریف مختلف و برداشت های متفاوتی از آن وجود دارد.
چند سال قبل فرهنگستان زبان و ادب فارسی، استفاده از واژه « یارانه» را به جای « سوبسید » توصیه کرد. این واژه خیلی سریع جای «سوبسید» را در زبان فارسی گرفت. در هر حال برای فهم واژه فوق به دانشنامه « آزاد ویکی پدیا » به فارسی مراجعه می کنیم و تعریف زیر را در آن می یابیم”:
– یارانه یا سوبسید، شکلی از کمک مالی است که به یک تجارت یا بخش اقتصادی پرداخت میشود. بیشتر یارانهها توسط دولت برای تولیدکنندگان یا توزیعکنندگان در یک صنعت، برای جلوگیری از رکود آن صنعت یا جلوگیری از افزایش قیمت تولیدات آن و یا برای ترغیب به استخدام نیروی کار بیشتر اعطا میشوند. مثالهای آن یارانههایی است که برای حمایت از صادرات، یا به منظور پایین نگه داشتن هزینهٔ زندگی برای برخی خوردنیها، و یا برای افزایش تولید مزارع و رسیدن به خودکفایی در تولید غذا پرداخت میشوند. یارانهها میتوانند با رقابتی ساختن مصنوعی کالاها و خدمات داخلی در مقابل واردات، بهعنوان شکلی از حمایتگرایی یا محدودیت تجاری باشند. هم چنین یارانهها میتوانند در بازارها خلل ایجاد کنند و هزینههای اقتصادی بزرگی را تحمیل کنند”[۲].
پیشتر متذکر شدیم که تعاریف متعددی در مورد یارانه یا سوبسید وجود دارند که در اینجا به چند مورد آن می پردازیم:
– در «فرهنگ لغت آکسفورد» سوبسید یا یارانه چنین تعریف شده است:” پولی که بوسیله دولت یا یک موسسه به منظور کاهش هزینه های تولید کالا و یا خدمات، برای پایین نگه داشتن قیمت ها پرداخت می شود”[۳].
– در «فزهنگ لغت کمبریج» در باره یارانه چنین آمده است :” پولی که به عنوان بخشی از هزینه تمام شده کالا از طرف دولت یا سایر موسسات به تولید کنندگان جهت حمایت و تشویق آنان پرداخت می شود”[۴].
– در «فرهنگ لغت رورسو» آمده است :” پولی که توسط دولت و ارگان های دیگر برای کمک به صنایع یا شرکت ها یا کارخانجات و یا برای سرویس های عمومی پرداخت می شود”[۵].
– در دانشنامه آزاد «ویکی پدیا بزبان فرانسه» می خوانیم :” کمک مالی از طرف دارائی های دولتی- البته تعریف دقیق تری دشوار است-، دریافت کننده یارانه می تواند شرکت خصوصی یا عمومی، موسئسه، انجمن یا فرد و غیره باشد. یارانه نیز می تواند برای یک پروژه، یک ملک، یا یک شرایط مشخص و … هزینه شود”[۶].
– در «سایت تخصصی فرهنگ لغات اقتصادی» می توانیم این تعریف از یارانه را ببنیم:” یارانه پرداخت منابع مالی از طرف دولت به افراد یا موسئسات اقتصادی و بازرگانی بدون هیچ چشمداشتی برای بازگرداندن این منابع مالی است”[۷].
– تعریف «بانک جهانی» از یارانه یا سوبسید چنین است :” یارانه سود اقتصادی است که معمولاً دولتها به تولید کنندگان کالا برای تقویت بازار رقابتی کشورها پرداخت می کنند و این یارانه ها ممکن است مستقیم یا غیرمستقیم باشد. همچنین یارانه ها به دو نوع یارانه های صادراتی و یارانه های داخلی کشورها تقسیم می شوند. یارانه های صادراتی مساعده های قابل تفویض در نزد شرکت هایی است که دولت به شرط صادرات محصولاتشان این یارانه ها را در اختیار این شرکت ها قرار می دهد. یارانه های داخلی کشورها نیز مساعداتی است که به صورت غیر مستقیم به مردم پرداخت می شود”[۸].
– دیدگاه «سازمان تجارت جهانی» از یارانه چنین است: ” دو عنصر اصلی در یارانه وجود دارد؛ یکم – کمک مالی
دوم- نفع.
مطابق ماده یکم اگر دولت با یک رکن عمومی درون قلمرو یکی از اعضاء، اقدام به پرداخت کمک مالی به صنعتی بکند به نحوی که موجب نفع بردن صنعت از آن کمک مالی شود، یارانه اعطا شده است”[۹].
– منوچهر فرهنگ در «فرهنگ علوم اقتصادی انگلیسی به فارسی» ، یارانه یا سوبسید را چنین تعریف کرده است:” کمک، کمک مالی، اعانه، امداد، کمک مالی یا معادل آن که به یک خدمت داده شود. گرچه از نگاه سود این خدمت اقتصادی نباشد ولی از حیث رفاه عمومی لازم است. از بخش ها و کمک های رایگان مالی که دولت به دستگاه تابعه ای خود به منظور کمک به یک خدمت عمومی می دهد نیز به همین نام یاد می شود”[۱۰].
اگر بخواهیم از مجموع تعاریف فوق نکات مشترکی بیرون آوریم می توانیم یارانه را چنین خلاصه کنیم: در اصل یارانه کمک مالی دولت از محل درآمدهای عمومی، برای پایین نگه داشتن قیمت یک سری کالا و خدمات است که باعث می شود امکان دسترسی به آن کالا یا خدمات، برای عموم مردم و یا صنایع فراهم شود.
پنج- تاریخچه یارانه در ایران
در دانشنامه آزاد ویکی پدیا در خصوص تاریخچه یارانه در ایران چنین آمده است:” در ایران جهتگیریهای حمایتی دولت از بخش کشاورزی از دوران صفویان آغاز شد و بعدها در دوران قاجار سیاستهایی برای توسعهٔ زراعت همچون دادن بذر و مساعده به مستاجر اتخاذ شد. پیش از سال ۱۳۰۰، به دلیل سکونت بیش از ۹۰ درصد جمعیت ایران در مناطق روستایی، پرداخت یارانه به این صورت امروز رایج نبوده است. از سال ۱۳۰۰ به واسطه گسترش شهرنشینی، نبود سیستم مناسب حمل و نقل و پیدایش خشکسالی، تامین نان و امنیت غذایی مناطق شهرنشین اهمیت یافته و با دخالت مستقیم دولت در عرضه و تقاضا (تولید) در دوران رضا شاه و از سال ۱۳۱۱ با تصویب قانونی برای بنیان گذاردن سیلو در تهران به منظور رویارویی با کمبودهای احتمالی آغاز گشت. و بدین طریق دولت اقدام به خرید و ذخیره سازی گندم برای مواقع بحرانی کرد که این خود آغازی برای طرح و اجرای یارانه در ایران است. خرید مازاد گندم به قمیت تضمینی از سال ۱۳۱۵ آغاز شده و از سال ۱۳۲۱ با تثبیت قیمت نان، حمایت از مصرف کنندگان شهری جایگزین حمایت از تولید کنندگان شد. در ضمن در سال ۱۳۱۵ که با بارندگیها، در عرضهٔ گندم افزایش چشمگیری به وجود آمده بود، با پیشی گرفتن عرضه بر تقاضا، قیمتها کاهش یافت و در همان سال دولت برای حمایت از کشاورزان گندم را با قیمت بالاتر خرید. تا سال ۱۳۲۱ هدف دولت از دخالت در بازار غلات، حمایت از کشاورزان و تهیه و ذخیرهٔ گندم و ارائهٔ نان ارزان برای اقشار کم درآمد شهری بود.
نخستین نظام سهمیهبندی یارانه در ایران، در زمان جنگ جهانی دوم صورت گرفت که یارانههایی برای گوشت و گندم پرداخت میشد، هرچند که میزانش چندان چشمگیر نبود. بطوری که کل یارانهٔ پرداختی دولت تا سال ۱۳۵۱ (پایان برنامهٔ پنجم)، ۱۶۶۸ میلیون ریال بود که این میزان تنها نزدیک به ۱/۴ درصد یارانه در سال ۱۳۵۴ بود. تا پیش از انقلاب ایران، در مرداد ۱۳۵۳، دولت صندوقی به نام صندوق حمایت از مصرفکننده را تاسیس کرد و در سال ۱۳۵۶ سازمان حمایت از تولیدکنندگان و مصرفکنندگان را تاسیس کرد که کلیهٔ وظایف صندوق بر عهدهٔ این سازمان نهاده شد”[۱۱].
پس از انقلاب، به دلیل تحریم اقتصادی و جنگ هشت ساله و سیاست های دولت وقت، عرضه کالا و خدمات در کشور دچار نوسان ها و مشکلات عمده ای شد. دولت در آن هنگام با اجرای طرح سهمیه بندی کالاهای اساسی و پرداخت یارانه و نظارت بر توزیع و قیمت کالا ها، تا حدودی توانست شتاب روز افزون تورم را مهار کند. در این دوره امر قیمتگذاری کالاها به شکلی گسترده از سال ۱۳۶۰ توسط سازمان حمایت از مصرفکنندگان و تولیدکنندگان اجرا شد. تا سال ۱۳۶۸ سیاست تثبیت اقتصادی توسط حکومت دنبال میشد و به اشکال مختلف همه یارانه دریافت میکردند. در هیچ زمانی پرداخت یارانه قطع نشد. اما با پایان جنگ و شروع برنامه اول توسعه، یارانهها به کالاهای اساسی اختصاص یافت. البته گرایش به سیاست های تعدیل اقتصادی در برنامه اول توسعه ، بحث کاهش یارانه ها را در ابتدای دهه ۱۳۷۰ مطرح کرد که در برنامه دوم توسعه (۱۳۷۸-۱۳۷۴) وارد شد. در دوره رفسنجانی و هشت سال دولت خاتمی نیز با وجود پیش بینی در برنامه توسعه کشور، آنها بدلیل سیاسی نتوانستند برنامه « هدفمند سازی یارانه ها» را به اجرا در آورند.
در برنامه سوم توسعه آمده که دولت جمهوری اسلامی موظف می باشد که با انجام مطالعات و بررسی های کارشناسی، اقدامات قانونی به منظور هدفمند کردن پرداخت یارانه کالاهای اساسی و حاملهای انرژی را انجام دهد. بنابر این برای اولین بار طرح اصلاح یارانه ها در برنامه سوم توسعه مطرح شد. ماده ۴۶ قانون برنامه سوم، از دولت جمهوری اسلامی خواسته است تا پایان سال دوم برنامه سوم مطالعات هدفمند کردن یارانههای حاملهای انرژی، گندم، برنج، روغن نباتی، قند، شکر، پنیر، دارو، شیرخشک، کود، بذر و سم را انجام داده و از سال سوم برنامه اجرایی شود. طرح هدف مندی یارانه در نیمه دوم سال ۱۳۸۹ به اجرا در آمد که طبق آن یارانه ها از تزریق مستقیم به بازار و صنایع به پرداخت نقدی تغییر شکل داد.
شش- انواع یارانه
یارانه ها را با توجه به اهداف، می توان به چندین روش، دسته بندی کرد. در اینجا به چند دسته بندی مهم اشاره می شود:
۱- “یارانه با توجه به گروه هدف:
– یارانه حمایت از تولید کننده: دولت به تولید کننده یارانه نقدی یا غیر نقدی می دهد تا تولید کننده توان تولید کالا را داشته باشد.
– یارانه حمایت از مصرف کننده: دولت به مصرف کننده یارانه نقدی یا غیر نقدی می دهد تا مصرف کننده توان خرید کالا یا خدمات با قیمت تمام شده که به بازار عرضه می شود را داشته باشد.
– یارانه حمایت از توزیع کننده: دولت به توزیع کننده یارانه نقدی یا غیر نقدی می دهد تا مصرف کننده و تولید کننده توان خرید کالای عرضه شده به بازار را داشته باشد.
۲- یارانه با توجه به نوع پرداخت:
– یارانه نقدی: یارانه یی است که به صورت ریالی به گروه هدف به عنوان حمایت پرداخت می شود.
– یارانه غیر نقدی: یارانه یی است که به صورت غیر ریالی به صورت های گوناگون در اختیار گروه هدف قرار داده می شود. مانند: امتیاز بخشودگی مالیاتی به تولید کننده گان و یا در اختیار گذاشتن کالای اولیه مثل کالای خام یا فراوری شده به آنان است.
۳- یارانه با توجه به چگونگی پرداخت:
– یارانه مستقیم: پرداخت کننده یارانه، کمک نقدی یا غیر نقدی خود را طور مستقیم در اختیار تولید کننده یا مصرف کننده قرار می دهد. یارانه مستقیم مقدار هزینه هایی است که دولت برای حفظ منافع اقشار جامعه بدون واسطه برای خرید کالا یا خدمات می پردازد. یارانه های مستقیم هم به یارانه های تولیدی، توزیعی و مصرفی طبقه بندی می شوند.
پرداخت یارانه مستقیم به یارانه بگیران اصلی بسیار کم هزینه تر از زمانی است که پرداخت یارانه غیر مستقیم به دست یارانه بگیران اصلی می رسد.
– یارانه غیر مستقیم: پرداخت کننده یارانه، کمک نقدی یا غیر نقدی خود را طور غیر مستقیم در اختیار تولید کننده یا مصرف کننده قرار می دهد. در پرداخت یارانه بطور غیر مستقیم، پرداخت کننده یارانه، کمک می کند تا موسسات و شرکت ها، کالا و خدمات عمومی خود را با قیمتی کمتر از هزینه تمام شده به مصرف کنندگان عرضه می نمایند.
۴- با توجه به سطح عملکرد:
– یارانه باز: یارانه ای است که به عموم ملت تعلق می گیرد. مثل یارانه نان
– یارانه بسته: پرداختی است که به افراد یا گروه و بخش های خاص تعلق می گیرد. مثل یارانه کاغد که فقط به صاحبان روزنامه ها تعلق می گیرد.
۵- براساس اهداف: یارانه ها به صورت اقتصادی، توسعه یی، اجتماعی، سیاسی، نظامی، دینی یا فرهنگی تقسیم می شوند.
۶- براساس بخش اقتصادی: براین اساس یارانه ها به صورت مصرفی، تولیدی، توزیعی، صادراتی، وارداتی و… دسته بندی می شوند”[۱۲].
۷- هدفمند شدن توزیع یارانهها:
یارانه هدفمند: یارانه هدفمند یعنی پرداخت یارانه برای تحقق هدف مشخص، در زمان و مکان مشخص با اعتبار مشخص با بهترین راه حل. با جواب دادن به پرسش هایی مانند:
– گروه هدف کیست؟
– توان مالی گروه هدف چقدر است؟
– وضعیت فعلی گروه چگونه است؟
– وضعیت ایده آل برای گروه هدف، چگونه وضعیتی است؟
– مدت پرداخت چقدر است؟
– در چه مکان هایی پرداخت می گردد؟
– مبلغ یارانه مناسب چقدر است؟
– نتیجه پرداخت یارانه جه خواهد بود؟
– چه تاثیری بر دیگر بخش ها خواهد گذاشت؟
– چه تاثیری در زندگی گروه هدف می گذارد؟
– بهترین راه حل(مناسب) پرداخت یارانه کدام است؟
– مسئوولیت پرداخت یارانه با چه نهادی است؟
– …؟
اول باید گروههای هدف را شناسایی کرد و با توجه به گروه هدف، یارانه مناسب را در اختیارش قرار داد. در مقابل یارانه هدفمند، یارانه بی هدف قرار دارد که در آن فقط یارانه بدون شناسایی گروه هدف، بدون در نظر گرفتن راه حل مناسب، بدون جواب به سوالات فوق پرداخت می شود.
۸- منبع پرداخت یارانه و سیاست مربوط به آن:
روش استفاده از یارانه یکی از مواردی است که تمام دولتها از آن به شکلی استفاده میکنند. در واقع می شود گفت که تمام دولتها به اشکال مختلف در اقتصاد بومی خود دخالت میکنند تا بلکه از این طریق به یکسری اهداف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی برسند. در عمومی ترین وجه، پرداخت یارانه بوسیله دولتها شامل همه چیز از جمله ایجاد خدمات بهداشتی، تربیتی، اقدامات مربوط به عدالت اجتماعی، برنامه برای افراد کم درآمد و آسیب پذیر و بیکار تا ایجاد انگیزههای اقتصادی و مالی برای بخشهای کمتر توسعه یافته کشور، ایجاد خدمات امنیتی و انتظامی و اعطای امتیازهای مالی به بعضی صنایع برای اهداف خاص و غیره را شامل میشود.
منبع پرداخت یارانه توسط دولت های گوناگون، متفاوت است. در ایران عمده ترین منابع پرداخت یارانه درآمدهای حاصله از معادن نفت، گاز، آهن آلات، سنگ و… گمرک ها(صادرات و واردات) و مالیات، می باشد.
۹- خوشه بندی چیست؟
دولت احمدی نژاد در نظر دارد با اجرای طرح «هدفمند شدن یارانه ها» مبلغی را به صورت نقدی به خانواده های ایرانی پرداخت کند. برای این کار سال گذشته فرم هایی توسط اداره آمار تهیه و سپس توسط خانواده ها پر شد. بدین طریق میزان درآمد واموال دارایی خانواده ها مشخص گشت. در واقع ملاک قرارگرفتن خانواده ها در هر خوشه بر اساس چهار مورد زیر بوده است :
۱) میزان درآمد؛
۲) میزان دارایی و ثروت؛
۳) اتومبیل؛
۴) میزان وام های دریافتی.
بر اساس چهار محور فوق قرار بر این شد که خانواده در قالب سه خوشه و ده دهک دسته بندی شوند و به هر دهک و هرخوشه میزان معینی از یارانه پرداخت شود. خوشه بندی مرکز آمار به این ترتیب است که ۴ دهک را با کمترین درآمد به عنوان خوشه اول، ۳ دهک را با درآمد متوسط به عنوان خوشه دوم و سه دهک دیگر را با درآمد بالاتر از متوسط به عنوان دهک سوم تقسیم بندی کرده است. قرار گرفتن افراد و خانوارها در خوشهها براساس مدل خاصی است که سالهاست مورد استفاده مسئولین آماری و اقتصادی حکومت ایران قرار میگیرد.
بر اساس گفته رئیس مرکز آمار ایران “درآمد تمام اعضای خانوار با هم جمع و بر تعداد اعضا تقسیم شده و در مرحله بعد خانوارها بر اساس درآمد سرانه از کمترین به بیش ترین مرتب شدهاند. وی تعداد افراد را در خوشه اول ۳۰ میلیون نفر، در خوشه دوم ۱۷ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر و در خوشه سوم ۱۴ میلیون نفر اعلام کرد. وی در ادامه افزود: این طرح ۴۰ سال است که برای طبقهبندی جامعه در کشور مورد استفاده قرار میگیرد”[۱۳].
چگونگی قرار گرفتن در خوشه ها بدین قرار است که اگر سرانه درآمد هر فرد خانوار بیش از ۱۳۱ هزار تومان در ماه باشد فرد در خوشه سوم قرار میگیرد و افرادی که درآمد سرانه شان کمتر از ۷۹ هزار تومان در ماه است، در خوشه اول و کسانی که درآمد سرانه آنها کمتر از حدود ۱۳۰ هزار تومان در ماه است، در خوشه دوم قرار می گیرند.
ده- منظور از حامل های انرژی چیست؟
انرژى همواره نقش مهمى در توسعه انسانی، اقتصادى و رفاه جامعه داشته است. مشخصاً به دنبال تغییرات ساختاری اقتصادی ایران از دهه ی ۱۳۴۰ به بعد و نیز، رشد و توسعه صنایع و به کارگیری تجهیزات مصرفی نو و همچنین رشد شهرنشینی، مصرف انواع حامل های انرژی رو به افزایش گذاشت. حامل های انرژی، شامل هشت فرآورده به غیر از آب مانند نفت گاز( گازوئیل)، نفت کوره، نفت سفید، بنزین موتور، گاز مایع، گاز طبیعی، گاز خودرو و برق می باشند.
بعد از انقلاب و تحولات سیاسی اقتصادی عظیمی که در کشور روی داد، تولید و مصرف کل انرژی در داخل افت پیدا کرد و با شروع جنگ هشت ساله و خسارات وارده به بخش عرضه، این کاهش در مصرف حالت اجبار به خود گرفت. بعد ازپایان جنگ در سال ۱۳۶۸، مصرف فرآورده های نفتی و یا کلاً مصرف انرژی رشد شتابانه به خود گرفت.
———————–
منابع برای تهیه این مقاله:
* http://www.kar-online.com/wp/?p=16596
[۱]- بشریه، حسین؛ جامعه شناسی سیاسی، تهران، نشر نی، ۱۳۸۷چاپ پانزدهم، ص ۳۱۱.
[۲]. http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%87
[۳]. http://www.oxfordadvancedlearnersdictionary.com/dictionary/subsidy
[۴] http://translate.google.be/translate?hl=fr&langpair=en%7Cfr&u=http://dic…
[۵].http://translate.google.be/translate?hl=fr&langpair=en%7Cfr&u=http://dic…
[۶]http://fr.wikipedia.org/wiki/Subvention
[۷]- سایت تخصصی فرهنگ لغات اقتصادی
[۸]- تعریف بانک جهانی از سوبسید
[۹]- برگرفته شده از پایاننامه کارشناسی ارشد: «دیدگاه سازمان جهانی تجارت درباره یارانه و ارائه راهکارهایی برای جمهوری اسلامی ایران در شرایط الحاق»، استا راهنما محمد هادی زاهدی وفا، دانشجو: محمد باغانی، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۸۴.
http://www.isu.ac.ir/Publication/Andesh-ye-Sadiq/Andesh-ye-Sadiq_22/Ande…
[۱۰]- منوچهر فرهنگ در فرهنگ علوم اقتصادی انگلیسی به فارسی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات آزاده– ۱۳۶۳
[۱۱] http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86%D9%87
[۱۲] http://arsham-persian.epage.ir/fa/module.content_Page.36.html
