مبارزه با کار کودک از راه قرار داد های بین المللی و آموزش

۲۲ خرداد روز جهانی مبارزه با کار کودک است. این روز از طرف سازمان ملل به حمایت از جنبش جهانی و رو به رشد مبارزه با کار کودک اختصاص داده شده. سازمان ملل تمرکز برنامه‌های امسال را عدالت اجتماعی برای همۀ شهروندان و پایان دادن به کار کودکان اعلام کرده است.^(۱)

اعلامیۀ حقوق کودک که در سال ۱۳۳۸ در اجلاس عمومی سازمان ملل به تصویب همۀ نمایندگان کشورهای حاضر، از جمله نمایندۀ ایران رسید، حقوق کودکان برای برخورداری از حمایت، آموزش، بهداشت، داشتن سر پناه و تغذیه خوب را بیش از ۶۰ سال پیش تعیین و تعریف کرد.^(۲)  بر اساس باورهایی که منجر به تدوین این اعلامیه شدند، هر جامعه‌ای موظف به گسترش فرصت‌های زندگی برای کودکانش است. واقعیت، ولی، چیز دیگری است. در سراسر جهان، میلیون‌ها کودک به دلایل مختلف، از جمله درجۀ توانمندی جسمی، جنسیت، ملیت، و طبقۀ اجتماعی-اقتصادی که در آن متولد شده‌اند، از امکانات لازم برای رشد و شکوفایی و برخورداری از یک زندگی سالم و امن محروم هستند.

سازمان جهانی کار^(۳) کار کودک (کودک کار)^(۴) را نوعی از کار که «کودکان را از دوران کودکی، توانایی و منزلت آن‌ها محروم می‌کند و برای رشد جسمی و ذهنی آنان مضر است» تعریف می‌کند. این‌ها نوعی از کارند که «از نظر روحی، جسمی، اجتماعی یا اخلاقی برای کودکان خطرناک و مضر» هستند، «با محروم کردن آنان از فرصت حضور در مدرسه، در تحصیل آن‌ها تداخل ایجاد می شود» و یا کودکان را وامی‌دارد «حضور در مدرسه را با کار بسیار طولانی و سنگین ترکیب کنند.»^(۵) در ایران مقولۀ «کودکان کار» به طور رسمی شناخته و تصدیق شده و سازمان بهزیستی کشور به «عنوان بزرگ‌ترین سازمان اجتماعی» مسئول رسیدگی به امور کودکان کار است و در کنار تعدادی از مؤسسات خیریه و آموزشی غیردولتی در رابطه با این موضوع کار میدانی، تحقیق و کمک‌رسانی (توانمندسازی) می‌کنند.

آمار منتشر شده توسط یونیسف نشان می‌دهد که در سطح جهانی امروزه ۱۶۰ میلیون کودک به کار مشغول‌اند. این تعداد برابر با یکی از هر ده کودک در سطح جهانی است. آفریقا بالاترین درصد کودکان کار را دارد. یک‌پنجم کودکان آفریقایی که معادل ۷۲ میلیون نفرند، کار می‌کنند. آسیا و اقیانوسیه در این مورد رتبۀ دوم را دارند. ۷درصد از کودکان این مناطق که معادل ۶۲ میلیون نفرند به کار مشغولند. در سطح جهانی از هر ده کودک کار ۹ نفر از آنان در آفریقا و آسیا و اقیانوسیه زندگی می‌کنند. سایر کودکان کار در قارۀ آمریکا (۱۱میلیون)، اروپا و آسیای مرکزی (۶میلیون) و کشورهای عربی (۱ میلیون) زندگی می‌کنند. ^(۱)

کشورهای کم‌درآمد، بالاترین درصد سهم جهانی را از کودکان کار دارند، ولی تعداد کودکان کار در کشورهای دارای درآمد متوسط بیشتر است. آخرین آمار موجود نشان می‌دهد که ۸۴ میلیون نفر از کودکان کار که ۵۶درصد از کودکان کار در سطح جهانی را تشکیل می‌دهند، در کشورهایی که درآمد متوسط دارند زندگی می‌کنند. ۲میلیون نفر نیز در کشورهایی با درآمد بالا ساکن‌اند.^(۱) این آمار نشان می‌دهد که گسترش مقولۀ کودکان کار در یک منطقه علاوه بر فشارهای اقتصادی و تصمیم‌گیری‌های سیاسی و مدیریتی کلان، به ملاحظات فرهنگی، هنجارهای اجتماعی و قوانین جاری در کشورها نیز وابسته است.

بنا بر آمارهای سازمان بهزیستی کشور در ایران ۱۴هزار کودک کار و خیابانی، وجود دارند.^(۶) ولی بنا به گفتۀ ناهید تاج‌الدین، نمایندۀ مجلس «برخی کارشناسان مسائل اقتصاد شهری آمار کودکان کار ایران را بین سه تا هفت میلیون عنوان می‌کنند» و  این رقم برای تهران ۲۰هزار نفر تخمین زده شده است^(۷). محمدرضا حیدرهایی سرپرست دفتر امور آسیب ‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در مصاحبه‌ای با نشریۀ «همشهری» در آبان ۱۴۰۱ می‌گوید ۸۵درصد از کودکان کار در ایران اتباع خارجی و مهاجرند. این کودکان از لحاظ قانونی غیرمجاز محسوب می‌شوند. اوراق هویتی ندارند، برخوردار از بیمه‌های اجتماعی نیستند و سازمان بهزیستی نمی‌تواند به تحصیل آنان کمک کند.^(۶) بنا بر اظهارات آقای حیدرهایی سازمان بهزیستی با ۶۲ مراکز آموزشی به شکلی محدود به حمایت از  کودک کار و خانواده‌شان رسیدگی می‌کند. در ایران کار کردن کودکان زیر ۶ سال جرم محسوب می‌شود و سازمان بهزیستی موظف است این‌گونه از کودکان کار را به مراکز حمایت از کودکان مراجعه دهد.

بنا بر اطلاعات منتشر شده توسط سازمان ملل^(۱) در بیست سال اخیر سازمان‌های جهانی و محلی پیشرفت‌هایی مداوم در جهت کاهش کار کودکان داشتند. اما در چند سال اخیر، فقر ناشی از جنگ‌‌های خانمان برانداز، بحران‌های مالی زادۀ سیاست‌های نئولیبرالیستی و آسیب‌های اجتماعی ناشی از بیماری همه ‌گیر کووید۱۹ خیل عظیمی از بشریت را در فقر فرو برد و میلیون‌ها کودک کار را بار دیگر مجبور به کار کرد.

تار نمای روز جهانی مبارزه با کار کودک سازمان ملل در رابطه با اهداف برنامه‌های دوازده ژوئن امسال میگوید «تجربۀ ما در سه دهۀ گذشته نشان داده که معضل بهره‌کشی از کار کودک را می‌توان از طریق رسیدگی به علل ریشه‌ای آن از بین برد.»^(۱) در این راستا سازمان ملل علاوه بر برنامه‌های آموزشی و تحقیقاتی خود، با دو دسته از قراردادهای جهانی به مبارزه با کار کودک می‌پردازد:

۱. اقدام بین‌المللی برای حذف کار کودکان از طریق «ائتلاف جهانی برای عدالت اجتماعی»^(۸) که تحت پوشش سازمان جهانی کار^(۹) به حذف کار کودکان میپردازد.

۲. کنوانسیون‌های سازمان بین‌المللی کار که به کار کودکان اختصاص دارند.

از جمله کنوانسیون‌های مربوط به کار کودکان کنوانسیون شماره ۱۳۸ سازمان جهانی کار در بارۀ حداقل سن کارگران است. این کنوانسیون که در سال ۱۳۵۲ به تصویب رسیده، حداقل سن کار کودک را ۱۵ سال در نظر گرفته. متن این کنوانسیون می‌گوید: «هر دولت عضوی که این مقاوله‌نامه را قوت قانونی بخشیده است، متعهد می‌شود سیاستی را اتخاذ کند که متضمن لغو کامل کار کودکان باشد و نیز به تدریج حداقل سن برای ورود کودکان به بازار کار را به سطحی افزایش دهد که با رشد جسمی و فکری کامل خردسالان سازگار باشد.^(۱۰)

 کنوانسیون شمارۀ ۱۸۲ در رابطه با بدترین اشکال کار کودکان که در سال ۱۳۷۸ به تصویب جهانی رسید «بدترین اشکال کار کودک را شامل موارد زیر می‌داند:

الف) کلیۀ اشکال بردگی یا شیوه‌ای مشابه بردگی، از قبیل فروش و قاچاق کودکان، بندگی به علت دین و رعیتی و کار با زور یا به اجبار، از جمله استخدام به زور و اجباری کودکان برای استفاده از آنان در درگیری مسلحانه.

ب) استفاده، مهیا کردن یا عرضۀ یک کودک برای روسپی‌گری، برای تهیه تصاویر مستهجن از کودکان یا برای نمایش‌های قبیح.

پ) استفاده، مهیا نمودن یا عرضه یک کودک برای فعالیت‌های غیرقانونی، به ویژه برای تولید و قاچاق مواد مخدر که در معاهدات بین‌المللی مربوط تعریف شده‌اند.

ت) کاری که، به دلیل ماهیت یا شرایط آن، احتمال دارد برای سلامتی، ایمنی یا اخلاقیات کودکان ضرر داشته باشد. »^(۱۱)

بنا به گزارش خبر گزاری «ایران پرس»، سید صولت مرتضوی وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی ایران در تاریخ ۱۸ خرداد ۱۴۰۱ در مجمع عمومی یک‌صد و یازدهمین اجلاسیۀ بین‌المللی کار در ژنو حمایت و استقبال جمهوری اسلامی از «ائتلاف جهانی برای عدالت اجتماعی» را اعلام کرد و آن را یک «ایدۀ ابتکاری ارزش‌مند و اثرگذار در سطح جهانی» اعلام کرد او با اشاره به این‌که «عدالت اجتماعی، اصل بنیادین جمهوری اسلامی ایران است» تحریم‌های اقتصادی و دنیای کار را «منشأهای نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی» در ایران دانست^(۱۲).

در روز ۲۲ خرداد امسال سازمان جهانی کار نشستی جنبی به مناسبت روز جهانی مبارزه با کار کودکان سازماندهی می کند. هدف این جلسه بررسی ارتباط بین عدالت اجتماعی و مبارزه برای از بین بردن کار کودکان است. در این نشست کارشناسان در مورد پیشرفت اعضای سازمان بین‌المللی کار در رابطه با تعهدات‌شان بحث خواهند کرد و بر چگونگی کمک این تلاش ها به پیشبرد عدالت اجتماعی تاکید خواهند کرد. گوشه ای از این برنامه‌ها از طریق تارنمای سازمان ملل برای همگان قابل دسترسی است.^(۱)

زیر نویس:

۱. https://www.un.org/en/observances/world-day-against-child-labour

۲. حقوق کودک. در دانشنامه جهان اسلام.

https://rch.ac.ir/article/Details?id=12456

۳. International Labor Organization

۴. child labor

۵. International Labor Organization: What is Child Labor

https://www.ilo.org/ipec/facts/lang–en/index.htm#:~:text=The%20term%20“child%20labour”%۲۰is,to%20physical%20and%20mental%20development.

۶. آمار هولناک کودکان کار و کودکان خیابانی در ایران. ۱۴۰۱، آبان. همشهری.

hamshahrionline.ir/x86zt

۷. آمارهای متناقض از کودکان کار در ایران. ۱۴۰۱، آبان. تجارت نیوز.

۸. Global Coalition for Social Justice

https://www.ilo.org/gb/GBSessions/GB346/ins/WCMS_858521/lang–en/index.htm

۹.  International Labor Organization

https://www.ilo.org/global/lang–en/index.htm

۱۰. کنوانسیون شماره ۱۳۸ در باره حداقل سن کار. کانون دفاع از حقوق بشر در ایران

https://pajohesh.bashariyat.org/?p=1254

۱۱. کنوانسیون شماره ۱۸۲ درباره بد ترین شکل های کار کودکان. بنیاد عبدالرحمن برومند.

https://www.iranrights.org/fa/library/document/2606

۱۲. خبر گزاری ایران پرس.

https://farsi.iranpress.com/iran-i233520-

چاپ متن