اگر یک روز بارانی به تخت جمشید نگین تمدن ایران زمین سر بزنید، اولین چیزی که جلب توجه میکند، رفت و آمد کارگرانی است که با فرقون ماسهها را جابجا میکنند. آنها با ریختن ماسهها در چالههای آب ایجاد شده، سعی دارند تردد گردشگران را در محوطه میسر سازند.
این آبگرفتگیها علاوه بر این که در سازههای سنگی، ترکخوردگی و شکستگی ایجاد میکنند، موجب رشد گلسنگها نیز میشوند. آنچه خبرنگار هنرنیوز را بر آن داشت تا گزارشی از این مشکل تهیه کند، حضور وی در یک روز بارانی در تخت جمشید و دیدن این صحنهها از نزدیک بوده است.
مازیار کاظمی- مدیر داخلی پیشین مجموعه تاریخی تخت جمشید- که پس از مجموع ۱۲ سال کار در محوطه های تاریخی کشور که ۸ سال آن درمجموعه تخت جمشید بوده، به دلیل اطلاعرسانی به رسانههای داخلی و مصاحبه با رادیوی سراسری در مورد مشکلات مجموعه تخت جمشید در اردیبهشت سال ۸۹ از مدیریت این مجموعه و کار در سازمان میراث فرهنگی کنار گذاشته شد، درباره علل آبگیری تخت جمشید مخصوصا کاخ خزانه در زمان بارندگی توضیح میدهد: “این موضوع امسال پیش نیامده، در سالهای گذشته نیز این اتفاق روی داده و نمیتوان به سادگی از کنار آن گذشت.”
وی با اشاره به این که با مدیریت محمد حسن طالبیان- مدیر پایگاه میراث جهانی پارسه و پاسارگاد- لایروبی کانالها جهت دفع آبهای سطحی در سالهای ۸۲ و ۸۳ طی دو فاز مورد توجه خاصی قرار گرفته، خاطر نشان کرد: “اتفاقی که هم اکنون شاهد آن هستیم به دلیل دنبال نشدن فاز سوم دفع آبهای سطحی است، اگر فاز سوم بودجه میگرفت قطعا ما شاهد چنین آبگیری در هنگام بارش در کاخ خزانه نبودیم.”
مدیر داخلی پیشین مجموعه تاریخی تخت جمشید گفت: گپس از ورود آبهای سطحی به کانالهای فرعی و انتقال آنها به کانال اصلی، در فاز سوم قرار بود دریچه خروجی به سمت دشت باز شود. در واقع کانالها، شبکه به هم پیوستهای هستند که همه به کانال اصلی در شرق کاخ خزانه حد فاصل کوه و خزانه میریزند.”
کاظمی با بیان این که پایگاه پارسه و پاسارگاد در دو فاز اقدام به لایروبی کرده، افزود: “بعد از این که دانشگاه شیکاگو طی سالهای ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۸ بخشی از لایروبی این کانالها را انجام داد، در دوره بعدی این عملیات توسط استاد سامی در دهه ۳۰ نیز منجر به لایروبی بخشهای دیگر شد. اما پس از یک وقفه طولانی همزمان با تاسیس پایگاه میراث جهانی پارسه پاسارگاد در نیمه دوم سال ۱۳۸۰ با مدیریت دکتر طالبیان این کار توسط کارشناسان این پایگاه به سرپرستی دکتر عسکری و دکتر راهساز دنبال و به طرز معجزهآسایی طرح مذکور جواب داد و بیشتر آبهای سطحی در زمان بارندگی به کانالها منتقل شد. درست مانند عملکرد این سامانه در۲ هزار و ۵۰۰ سال پیش.”
وی تاکید کرد: “موفقیت کامل این دستاورد نیازمند اجرای فاز سوم بود. بعد از یافتن دریچه خروجی در فاز دوم، مشاهده شد حجم زیادی از خاکهای حفاری سالهای قبل در آنجا دپو شده است. برای این که کارکرد کانالها تکمیل و آب جمع شده در کانال اصلی به سمت دشت هدایت شود، باید حفارییی در امتداد درب خروجی کانال در قسمت جنوب تا سطح دشت انجام میگرفت، تا آب جمع شده در کانالها پس از هر بارندگی توسط این مسیر به دشت هدایت شود و از طرفی قرار بود کانالهای دفع آب خزانه نیز به کانال اصلی متصل گردد، اما فاز سوم به دلیل نبود بودجه تا همین الان اجرا نشده است.”
فقط ۱۵۰ میلیون تومان
کاظمی تصریح کرد: “فعالیتهای گسترده و چند رشتهای پژوهشی، علمی و اجرایی پایگاه میراث جهانی پارسه و پاسارگاد در جهت حفاظت و مرمت و معرفی، ماحصل هشت، نه سال تلاش مداوم کارکنان این مجموعه است. اما اجرای تمام طرحها نیازمند بودجهای مازاد بر بودجه معمول سالیانه است. از سوی دیگرحفاظت مجموعه در برابر تهدیدهایی همچون آسیبهای انسانی و آلاینده های محیطی، نیازمند اعتبار و بودجههای مازاد است تا احتمال خطر به حداقل برسد.”
مدیر داخلی پیشین مجموعه تاریخی تخت جمشید درباره بودجه مورد نیاز برای تکمیل فاز سوم گفت: “فاز اول در سال ۸۲ و فاز دوم سال ۸۳ اجرا شد. در سال ۸۴ برای فاز سوم بودجهای بین ۵۰ – ۶۰ میلیون تومان نیاز بود که طبیعتا تورم این بودجه را در سال جاری به۱۴۰ – ۱۵۰ میلیون تومان افزایش داده است.” وی پیشبینی کرد که در صورت وجود بودجه اجرای فاز سوم حداکثر سه ماه زمان نیاز داشته باشد.
سرخی تو از من
کاظمی همچنین در مورد آسیبهای وارده به کاخ خزانه در صورت ادامه آبگیری در هنگام بارندگی توضیح داد: “پایه ستونها و شالی ستونهای کاخ خزانه از سنگهای آهکی ساخته شده است، که وقتی در زمستان در آب غوطهور میشوند به دلیل داشتن منافذ ریز، رطوبت را به سرعت جذب میکنند و با برودت هوا دچار یخ زدگی شده و در کوتاه مدت ریزترکهایی در آن ایجاد میشود”.
وی ادامه داد: “نکته مهم دیگر این است که در کاخ خزانه هنوز بخشی از کف اصلی دوره هخامنشی که قرمز رنگ است باقی مانده، اما متاسفانه ادامه روند آبگرفتگی ویخ زدگی به سرعت باعث فرسایش و از بین رفتن کامل بقایای کف اصلی میشود.”
سایت موزهای در حسرت توجه
دکتر شاهین سپنتا دبیر کانون گسترش فرهنگ ایران بزرگ و از دوستداران میراث فرهنگی اصفهان در اینباره میگوید: “بارندگی، موجب آبگرفتگی بخشهای وسیعی از تختجمشید میشود به طوری که کتیبهها و سنگنگارههای تاریخی آن از گزند باد و باران در امان نماندهاند. فرسایش مداوم، رشد گلسنگها، ترکخوردگی و شکستگی از عوارض وجود رطوبت در این اثر یگانه ارزشمند تاریخی کشورمان است. این در حالی است که سازمان میراث فرهنگی تاکنون هیچ طرحی برای جلوگیری از آبگرفتگی محوطههای باز تخت جمشید و آسیب به سازههای سنگی آن نداشته است و به نظر میرسد که ایجاد آب روهایی برای خروج آبهای سطحی در کوتاه مدت و مسقف نمودن کل مجموعه تخت جمشید در دراز مدت، باید در اولویت برنامههای در دست اجرای سازمان میراث فرهنگی برای نجات کاخ پارسه یا تخت جمشید از عوامل فرساینده جوی باشد.”
او ادامه میدهد: “در زمان هخامنشیان تخت جمشید مسقف بوده و باران از طریق ناودان به آبراهها رسیده و خارج میشده اما اکنون نه تنها سقف وجود ندارد بلکه بستر خاک کف محوطه نیز به دلیل سنگفرش بودن در برخی از نقاط آب را نگه داشته و اجازه خروج نمیدهد.”
سپنتا معتقد است که این اثر اینقدر منحصر بفرد هست، که پرداخت هزینه بابت مسقف کردن آن حتی با هزینه گزاف ارزش داشته باشد.
او میگوید: “به نظرمیرسد تمام کتیبههای خط میخی، سر ستونها و. . . بر اثر رطوبت در معرض خطر ایجاد گلسنگ قرار دارند. از طرفی حتی کتیبههایی که با شیشه محافظت میشوند از گزند رطوبت و باران در امان نیستند. بسیاری از این آثار در سالنهای مجلل در موزههای دنیا به بهترین نحو نگهداری میشوند.”
دبیر کانون گسترش فرهنگ ایران بزرگ درباره ضرورت حفاظت تخت جمشید میگوید: “یادمان باشد تخت جمشید درزمان هخامنشیان نه بنای تاریخی بوده نه بنای فرسوده اما از سیستم فاضلابکشی بسیار دقیقی بهرهمند بود. آیا جای تاسف نیست که امروزه با توجه به این که این میراث بشری حکم سایت موزه و گنجینهای منحصر به فرد را دارد از توجهات لازم بیبهره باشد.”
مردان خاموش تخت جمشید
برای بررسی علل آب گرفتگی تخت جمشید تصمیم میگیرم با دیگر کارشناسان ذی ربط گفت و گو کنم. علی اسدی کارشناس باستان شناس مشغول فعالیت در تخت جمشید نه تنها در تماس تلفنی منکر وجود آب گرفتگی تخت جمشید در روز بارانی میشود بلکه معتقد است عکسهای گذاشته شده در سایتها نیز جعلی است و وقتی در مقابل اصرار خبرنگار هنرنیوز مبنی بر واقعی بودن عکسها و حضور شخص وی در محل قرار میگیرد پاسخ میدهد، نمیتواند مصاحبه کند.
کوروش کمالی سروستانی رییس موسسه غیرانتفاعی حافظ، مدیر بیناد فارس شناسی وموسسه پژوهشی تحقیقاتی دانشنامه فارس نیز با ابراز تعجب از سوال خبرنگار هنرنیوز، اعلام می دارد که درباره تخت جمشید اطلاعات کافی ندارد و نمیتواند درمورد آبگرفتگی نظری بدهد. این درحالی است که او قبل از طرح پرسش چرایی آبگرفتگی تخت جمشید به راحتی اطلاعاتی درباره تاریخچه کاخ خزانه بیانمیکند.
او معتقد است: “اتفاق خاصی نیفتاده، تخت جمشید از ابتدا در معرض آب و باران و باد بوده و با این حال تاکنون پا برجا است. در ضمن آثار مهم هم در موزه نگهداری میشود.”
همچنین عزیزالله رضایی باستان شناس نیز از پاسخ گویی سر بازمیزند و فقط به این بسنده میکند که در زمان هخامنشیان اینجا سقف داشته و حالا آب باران از طریق کانالها خارج میشود.
علی اسدی یکی از باستان شناسانی که مدتها بر روی تخت جمشید و پاسارگاد مطالعه میکرده نیز معتقد است در این زمینه فقط مسعود رضایی منفرد، مدیر داخلی پایگاه میراث فرهنگی تخت جمشید میتواند سخن بگوید و دیگران از پاسخگویی معذورند.”
اول ما بخوانیم
در حالی پیگیری برای انجام مصاحبه با رضایی منفرد ادامه دارد که بهایی پور مدیر روابط عمومی کل سازمان میراث فرهنگی محقق شدن مصاحبه با رضایی را منوط به اجازه روابط عمومی کل در تهران میداند. پس از تماس با روابط عمومی تهران و تاکید براین که در صورت عدم پاسخگویی این گزارش به طور ناقص بر خروجی قرار میگیرد و نقص آن متوجه خود سازمان است پس از یک ساعت، امکان مصاحبه بوجود آمده اما منوط به این که مصاحبه با رضایی فرد قبل از رفتن به روی خروجی به سمع و نظر حسن محسنی مدیرکل روابط عمومی سازمان میراث فرهنگی برسد.
طالبیان پاسخ دهد
رضایی منفرد پس از انجام هماهنگیهای لازم و طی سه بار تماس و هر بار وعده پاسخگویی در نهایت اعلام میدارد هرچند سازمان به وی اجازه مصاحبه داده اما بهتر است ادامه گفتگو از طریق محمد حسن طالبیان مدیر بنیاد پژوهشی پارسه پاسارگاد دنبال شود. طالبیان نیز پاسخگویی به این پرسش را علی رغم وجود عکسهایی در سایتهای مختلف منوط به دیدن عکسهای هنرنیوز از نزدیک، در روز چهارشنبه یعنی روز پایان کاری رسانهها کرد.
همه چی آرومه
بالاخره یکی از کارشناسان تختجمشید حاضر میشود در این باره اظهار نظر کند. وی که خواستار فاش نشدن نامش است، علت پاسخ ندادن کارشناسان مربوطه را ماجراهای پیش آمده برای مدیر اسبق تخت جمشید به علت مصاحبه با رسانه ها میداند و عنوان میکند: “سازمان به ما تاکید کرده بدون هماهنگی با آنها حق مصاحبه نداریم. او میگوید: “این اتفاق تا چند سال پیش تکرار میشد اما از سال ۸۳ با خاکبرداری از کانالهای زیرزمینی که در زیر تمامی تخت جمشید گسترده است طی دو فاز مشکل حل شد.”
وی ادامه میدهد: “امروز هم آبهایی که در سطح کاخهای تخت جمشید جمع شده از طریق دریچه که به کانالها متصلاند خارج میشود و این سیستم تا امروز کارایی داشته و اکنون ۵ سال است که ما در این زمینه مشکلی نداریم.”
این کارشناس مشغول کار در تخت جمشید معتقد است: “این خبرنگاران هستند که همواره دوست دارند از کاه کوه بسازند. مطمئن باشید حتی اگر در تخت جمشید سیل هم بیاید، آبی در محوطه جمع نخواهد شد.”
وای به حال دیگران
بابک مغازهای دبیرانجمن کهندژ (همدان ) در اینباره میگوید: “این نشان میدهد که در زمانهای دیگر مخصوصا هنگام بارش برف و باران در زمستان با توجه به سردی هوا علاوه بر خسارتهای ناشی از نفوذ آب امکان یخزدگی و ترک برداشتن سازههای سنگی وجود دارد و طبیعتا مسئولین امر میباید برای چنین سازه پراهمیت و جهانی راهکارهای متعددی را تا کنون اندیشیده باشند.”
وی ادامه میدهد: “حال سوال اینجا است که وقتی محوطه باستانی مشهوری چون تخت جمشید با چنین مشکلی روبرو است، محوطههای تاریخی دیگر که دارای شهرت و طبیعتا توجه کمتری هم هستند در فصول مختلف سال دارای چه مشکلاتی هستند؟
