مقاله نویسان دایره‌المعارفی، خالق مانیفست انقلاب بودند
دانشنامه نویسان یا دایره‌المعارفی‌های سکولار و منتقد فرانسوی، بین سالهای ۱۷۸۰-۱۷۵۱ میلادی، ۳۵ جلد” انسیکلوپدی” را در راه روشنگری و انقلابات فرانسه و امریکا منتشر کردند. ناشر آنها ۲ روشنگر بنام: دیدرو و دلامبر ، و مهمترین مقاله نویسان آن: ولتیر، روسو، منتسکیو، هولباخ، هلویتس، و کوسنای بودند. دایرهالمعارف فرانسوی در قرن ۱۸ میلادی دست آورد جنبش روشنگری را نشان میدهد. آنها دانش و آگاهی سکولار زمان خود را وارد فرهنگ بورژوازی ترقیخواه نوپا، و الیت روشنفکران هومانیست نمودند. تئوریسین های انقلابات فرانسه و امریکا یعنی: لاک، منتسکیو، و روسو، ازمیان آنان برخاستند. دانشنامه یا دایرهالمعارف شامل مجموعه دانش بشر در زمینه‌های: دین، اخلاق، سیاست، و رشته های دیگر بود. مقاله نویسان دایره‌المعارفی، جنبش روشنگری را در فرانسه براه انداختند. روشنگری یعنی: تفکر پیرامون هستی خود، طبیعت، جهان، و مبارزه علیه تاریکی و خرافات، و علیه اسطوره‌های کهن آرکائیک.
در میان دایره‌المعارفی‌ها، ماتریالیست‌هایی مانند: هولباخ و هلویتس از طریق مبارزه با خرافات و دین، روشنگری را بسوی آته‌ایسم هدایت نمودند. آنها ضد قیمومیت انسان و خواهان قانون و تربیت بشر شدند. دایرهالمعارف مانیفست جنبش روشنگری فرانسه بود. فلسفه روشنگری فلسفه جدید عمل بود که تاثیری مهم روی انقلاب فراسه در سال ۱۷۸۹ میلادی گذاشت. مقالات دایرهالمعارف گرچه از نظر فلسفی انسجام محتوایی نداشتند و سیستم فلسفی خاصی را نمایندگی نمیکردند ولی سکولار، ماتریالیستی و علمی-عامیانه بودند. فلسفه هر جا ظاهر میشد تحت تعقیب و پیگرد دولت و کلیسا قرار میگرفت. ولتیر، دیدرو، و روسو یا به زندان افتادند یا تبعید شدند و یا تحت تعقیب قرار گرفتند، گرچه غالبا در مقابل خواسته های سیاسی و دمکراتیک محتاط و محلفظه کار بودند. ولتیر بعد از روسو دومین روشنفکر مهم دانشنامه فرانسوی، در سیاست محتاط ولی منتقد رادیکال: دین و کلیسا، مخالف اتوریته، و مدافع آزادی فرد بود. او خلاف روسو سیاسی نبود ولی خواهان رفتار و کردار انسانی و عملی بشربود.
مقاله نویسان انتقادی دانشنامه فرانسوی، بلندگو و شیپور روشنگری شدند. دالامبر در مقدمه نخستین کتاب دانشنامه نوشت: قرن دین و فلسفه ایده آلیستی و صوری اکنون جای خود را به قرن علم و انسانیت میدهد. هدف آنان این بود که دانش زمان خود را برای رفاه و آزادی در دسترس همه قرار دهند. دایرهالمعارف یا “انسیکلوپدیا” در زبان یونانی به معنی “محفل آموزشی” بود. بعدها نقش سیاسی و عمومی یک دانشنامه، نقش یک ابزار فکری محبوب در مقابل نظام مطلقه رو به زوال شد. انسیکلوپدی یا دانشنامه فرانسوی بین سالهای ۱۷۷۲-۱۷۵۱ میلادی ۱۷ جلد دانش سکولار و بورژوازی مترقی آنزمان را منتشر نمود. دانشنامه ها در طول تاریخ خود یا بشکل ردیف الفبایی و یا بصورت موضوعی و سیستماتیک منتشر میشدند. عنوان کتاب را نخستین بار دیدرو و دالامبر تعیین کردند. وظیفه آن کتاب ثبت موضوعاتی بود که انسانهای کنجکاو جویا بودند. طرح وظایف، نیازها، و علایق انسانها نیز مورد توجه قرار میگرفت.
دالامبر تا سال ۱۷۵۹ میلادی همکار دائرهالمعارف بود. دیدرو تا سال ۱۷۷۲ یعنی ۲۶ سال همکار نشر آن کتاب بود. طی این مدت ۱۷۰ نویسنده، فیلسوف و دانشمند حدود ۷۱۰۰۰ مقاله منتشر کردند بین سالهای ۱۷۸۰-۱۷۵۱ میلادی حدود ۲۰۰ فیلسوف و دانشمند ۳۵ جلد دانشنامه را نشر دادند که منبع مهم برنامه‌ای و استاندارد انقلاب فرانسه و جنبش روشنگری آن دوره شد. منتسکیو و روسو چهره‌های اصلی در بخش آموزشی و روشنگری آن دانشنامه بودند. بعدها هگل نیز در سال ۱۸۱۷ میلادی کتابی سیستماتیک با عنوان “دایرهالمعارف علوم فلسفی” منتشر نمود. جنبش روشنگری در فرانسه موجب انقلاب شد ولی در آلمان باعث تولد فلسفه کانت و افشای خرافات دینی گردید. گروهی از روشنفکران میگفتند: مالکیت موجب بی عدالتی میشود. ولتیر خواهان آزادی بیان و عقیده، آزادی تجارت و آزادی مالکیت و خواهان پروژه‌های انسانی اجتماعی شد. بحث اقتصاد را تورگوت و آدام اسمیت، و بحث اخلاق را هیوم بعهده داشتند. منتسکیو و روسو فاقد تئوری سیاسی بودند. دیدرو ولی از جنبش روشنگری انگلیس تقسیم قوا در مشروطه سلطنتی را گرفته بود. در اروپا نخست انگلیسی‌ها آغازگر جنبش روشنگری بودند. ولتیر و منتسکیو از نظرات لاک و نیوتون در این راه کمک گرفتند. ولتیر برای یک زندگی عقلانی مقوله تولرانس را توصیه می نمود. روسو موضوعات: تربیت، نقد فرهنگ و علوم سیاسی را مهم میدانست. در جنبش روشنگری گاهی از ژانرهای: رمان، مقاله، نامه نویسی، و غیره نیز برای طرح اندیشه های فلسفی و ایده‌های انتقادی استفاده میشد.
تاریخ دانشنامه‌نویسی بیش از ۲۵۰۰ سال است. چینی ها و سوفیست های قرن ۵ پیش از میلاد کوشیدند دانش روز زمان خود را گردآوری کنند. عنوان “انسیکلوپدی” یونانی را به اشکال: دانشنامه، دایرهالمعارف، کتاب دستی، کتاب مرجع، کتاب معلومات عمومی، و غیره تاکنون ترجمه کرده اند. دانشنامه‌های نخستین حاوی علوم و هنر بودند. دایرهالمعارف اسکندریه در زمان روم باستان شامل موضوعات: گرامر، هنرسخنوری، دیالکتیک، موسیقی، حساب و هندسه و ریاضیات، نجوم، و هنر جنگ بود. در عصر جدید عنوان انسیکلوپدی یکبار در قرن ۱۶ میلادی و یکبار در سال ۱۳۲۰ میلادی مرسوم شد. رومی‌ها دارای دانشنامه ردیف الفبایی دستی یا مکالمه ای بودند که مجموعه دانش عملی و نظری زمان را در بر میگرفت. متفکری یونانی-رومی بنام فارو در قرن نخست بعد از میلاد دانشنامه‌ای با موضوعات: علوم سیاسی، گرامر، دیالکتیک، حساب و ریاضیات و هندسه، نجوم، موسیقی، پزشکی، معماری، کشاورزی، علوم نظامی و هنر منتشر کرد.
در قرون وسطای دنیای عرب، متفکری بنام “ابن قطیبه” در قرن ۹ میلادی دانشنامه “منابع التاریخ” را گردآوری کرد. چینی ها در قرن ۳ میلادی و در سال ۱۴۰۵ میلادی دایرهالمعارف در ۱۱۰۰۰ دفتر تهیه نمودند. دانشنامه های با ردیف و ترتیب الفبایی زمان حال، در دوره پیش از میلاد و در قرون وسطا علاقمندانی نداشت.آنها بیشتر موضوعی و سیستماتیک بودند. آلمانی ها بین سالهای ۱۷۵۴ و ۱۷۳۲ میلادی و در قرن ۱۹ دانشنامه ای عامیانه-علمی در ۶۴ جلد تهیه نمودند که شامل موضوعاتی مانند: روانشناسی، فلسفه، الهیات، حقوق، پزشکی، هنرهای دستی، معماری، تاریخ، جادو و کیمیاگری، بود.
در انقلاب فرانسه، زمانیکه شورشیان با شعار برنامه ای: آزادی، برابری، برادری، به زندان باستیل حمله ور شدند، فلسفه عمل شد. روسو مهمترین اصل “قرارداد اجتماعی” میان خلق و دولت را شعار: برابری، ازادی میدانست. ولتیر میگفت: تمام هدف و نیاز هستی، تولرانس است چون آن هماهنگ با سرشت و طبیعت انسان است. کانت خلاف روسو عمل فلسفه را فقط محدود به” اندیشه محض” میدانست و نه انقلاب. دالامبر یکی از ناشرین نخستین دایرهالمعارف، هوادار دکارت و نیوتن بود. او از طریق دیدرو با فلسفه آشنا شد و قبلا یک ریاضی دان مشهور بود. دیدرو از ترس سانسور، پانته ایستی بودن خود را که زیر تاثیر اسپسنوزا بود مخفی میکرد. وی قبلا ۲ کتاب مهم پیرامون “استتیک” و ” کیش نبوغ در دوران رمانتیک” را منتشر کرده بود. (در زیر تصویر دیدرو/ودالامبر)
منابع :
— plitische theorien, hans lieber,bundeszentrale bildung-verlag, 1991, bonn, s. 219-230
—meyersuniversal lexikon,band 1, 1978 leipzig, veb institut verlag, s.637
— philosophischen begriffe, arnim regenbogen, hamburg, meiner verlag, 2005, s. 189
— die literatur, duden verlag. meinheim,1989,s. 125-128
und weiteres.
