بمناسبت ده دسامبر، روز جهانی حقوق بشر
اعلامیه جهانی حقوق بشر، تصویب شده در سال ۱۹۴۸، اصولی جهانی برای احترام به کرامت انسانی و حقوق برابر تمامی انسان‌ها، بدون توجه به جنسیت، نژاد یا مذهب، را تدوین و تعریف کرده است. با این حال، در بسیاری از نقاط جهان، از جمله ایران، این اصول اساسی همواره مورد بی‌توجهی و نقض قرار میگیرند.
زنان در بسیاری از جوامع، از جمله ایران، علاوه بر تحمل تبعیض‌های قانونی و اجتماعی، قربانی سیستم‌هایی هستند که در آن خشونت علیه زنان مشروعیت یافته است. اعدام زنان در ایران، به‌ویژه در پرونده‌هایی که زنان قربانی خشونت بوده‌اند، نمونه‌های آشکار از نقض حقوق بشر است.
زنان ایرانی با قوانینی مواجه‌اند که آ‌ن‌ها را از حقوق برابر محروم کرده و بستر مناسبی برای اعمال خشونت علیه آنان فراهم می‌آورد. علاوه بر این، دولت ایران در برابر انتقادها و اعتراضات سازمانهای حقوق بشری جهانی، به‌جای اصلاح و بهبود شرایط، با سرکوب گسترده فعالان حقوق زنان و مجازات شدید معترضان ،پاسخی سرکوبگرانه می‌دهد.
در این میان، به‌رغم تأکید بر لزوم حفظ کرامت انسانی، لایحه «حفظ کرامت و حمایت از زنان در برابر خشونت» که سال‌هاست در مسیر تصویب مانده، همچنان به اجرا نرسیده است. این تأخیر نشان‌های دیگر از بی‌توجهی به حقوق زنان و کوتاهی در ایجاد ابزارهای قانونی برای حمایت از آنان است.
ریحانه جباری (۱) دختری ۱۹ ساله، در سال ۱۳۸۶ به اتهام قتل مرتضی سربندی، کارمند سابق وزارت اطلاعات، بازداشت شد. او مدعی بود که این قتل در دفاع از خود و برای جلوگیری از تجاوز صورت گرفته است. ریحانه اعلام کرد که مقتول قصد تجاوز به او را داشته و او برای دفاع از خود به او حمله کرده است.
از همان ابتدا، پرونده ریحانه با نقض جدی اصول دادرسی عادلانه همراه بود. او بارها اعلام کرده بود که اعترافاتش تحت فشار شدید روانی و تهدید بوده است. (۲) ریحانه جباری از دسترسی به وکیل مستقل محروم شد و شواهدی که می‌توانستند ادعای او را تأیید کنند، نادیده گرفته شدند.
طبق قوانین بین‌المللی، هر فردی که در دفاع از خود در برابر یک حمله جدی مرتکب قتل می‌شود، باید از تخفیف در مجازات برخوردار شود.(۳) اما این حق در مورد ریحانه به‌کلی نادیده گرفته شد. نظام قضایی ایران به‌جای بررسی بی‌طرفانه و عادلانه این ادعاها، حکم به اعدام ریحانه داد.
ریحانه جباری در مهرماه ۱۳۹۳، پس از ۷ سال حبس، به‌رغم اعتراضات گسترده سازمانهای حقوق بشری و درخواست برای توقف حکم، اعدام شد. سازمان عفو بین‌الملل، که بارها نسبت به نقض دادرسی عادلانه در این پرونده هشدار داده بود، این اعدام را محکوم کرد و آن را نمونه‌ای آشکار از بی‌عدالتی خواند.(۴)
اعدام ریحانه نه تنها نقض حق حیات، بلکه مثالی از خشونت سیستماتیک علیه زنان در ایران است. این پرونده بار دیگر نشان داد که زنان ایرانی در برابر خشونت، نه از حمایت قانونی برخوردارند و نه می‌توانند به دادرسی عادلانه امید داشته باشند.
اعدام ریحانه جباری تنها یکی از موارد متعدد خشونت و بی‌عدالتی علیه زنان در ایران است. هنگامی که زنان حتی با قوانین تبعیض‌آمیز، از جمله حجاب اجباری، مبارزه می‌کنند، با بازداشت، شکنجه و حتی قتل مواجه میشوند. برای نمونه، قتل نیکا شاکرمی و سارینا اسماعیلزاده در جریان اعتراضات، نشان از ادامه این خشونت‌ها دارد، و سرکوب شدید معترضان، قربانیان بسیاری گرفته است.
سرگذشت غم‌انگیز ریحانه جباری نه‌تنها جامعه ایران، بلکه وجدان جهانی را متأثر کرد. مادر او، شعله پاکروان (۵) که پس از این ماجرا به آلمان مهاجرت کرد، با تأسیس بنیاد ریحان (۶) به مبارزه با اعدام و دفاع از حقوق زنان پرداخته است. فیلم مستند هفت زمستان در تهران، ساخته اصغر فرهادی(۷) روایتی تکاندهنده از زندگی ریحانه، سال‌های حبس او و نقض جدی حقوق او ارائه می‌دهد.
آنچه بر ریحانه جباری گذشت، نشان‌دهنده لزوم تغییرات بنیادین در نظام قضایی، حقوقی و فرهنگی ایران است. این تغییرات باید در جهت جلوگیری از اعمال خشونت علیه زنان و احترام به حقوق و کرامت انسانی آنان صورت گیرد. فعالان حقوق بشر و زنان در سراسر جهان به تلاش برای ایجاد این تغییرات ادامه می‌دهند، اما مسیر پیش رو همچنان دشوار است.
پرونده ریحانه جباری یادآور این حقیقت است که مبارزه برای حقوق زنان تنها یک وظیفه فردی نیست، بلکه مسئولیتی جمعی برای تمامی کسانی است که به برابری، عدالت و کرامت انسانی باور دارند.
منابع:
۲- دل‌نوشته‌های ریحانه جباری
۳- گزارش درباره دفاع مشروع از منظر حقوق بین‌الملل
۴- اعتراض‌های بین‌المللی به اعدام ریحانه جباری
۶- بنیاد ریحان – جنبشی علیه اعدام و تجاوز
۷- فیلم مستند هفت زمستان در تهران
