ملی شدن صنعت نفت: فراز و فرودهای یک مبارزه عدالت‌خواهانه
مقدمه
ملی شدن صنعت نفت در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ نقطه‌ی عطفی در تاریخ معاصر ایران و جنبش‌های ضداستعماری قرن بیستم بود. این رویداد نه‌تنها یک پیروزی ملی برای استقلال اقتصادی ایران محسوب می‌شد، بلکه در بستر مبارزات عدالت‌خواهانه و ضدسرمایه‌داری جایگاهی ویژه داشت. با این حال، این حرکت با کارشکنی‌های گسترده‌ی قدرت‌های امپریالیستی و همدستی نیروهای داخلی روبه‌رو شد که سرانجام به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ انجامید و مسیر استقلال و عدالت اجتماعی را مسدود کرد.
پیشینه‌ی تاریخی و بستر طبقاتی
پیش از ملی شدن نفت، بخش اعظم درآمدهای نفتی ایران در اختیار شرکت نفت ایران و انگلیس بود که نماینده‌ی سرمایه‌داری امپریالیستی بریتانیا محسوب می‌شد. در این شرایط، کارگران صنعت نفت در فقر شدید زندگی می‌کردند و اقتصاد ایران به‌شدت وابسته به سیاست‌های استعماری بود. مبارزات کارگران، روشنفکران چپ‌گرا، حزب توده و نیروهای ملی‌گرا در کنار هم بستری برای تحقق ایده‌ی ملی شدن صنعت نفت فراهم کردند.
روند ملی شدن نفت و حمایت جنبش‌های عدالت‌خواه
دکتر محمد مصدق، به‌عنوان چهره‌ی برجسته‌ی این نهضت، توانست با جلب حمایت مجلس و توده‌های مردم، صنعت نفت را ملی کند. در این میان، نیروهای چپ، از جمله حزب توده و گروه‌های کارگری، نقشی پررنگ در بسیج اجتماعی و آگاهی‌بخشی ایفا کردند. این فرایند نه‌تنها یک اقدام اقتصادی، بلکه حرکتی علیه ساختارهای نابرابری و سلطه‌ی سرمایه‌داری جهانی بود.
چالش‌ها و کارشکنی‌های امپریالیستی
ملی شدن نفت منافع شرکت‌های چندملیتی و دولت‌های استعماری را تهدید کرد. بریتانیا و آمریکا با تحریم اقتصادی و قطع خرید نفت ایران، تلاش کردند دولت مصدق را تحت فشار قرار دهند. در داخل نیز نیروهای وابسته به دربار، فئودال‌ها و سرمایه‌داران وابسته به غرب به مخالفت برخاستند. نهایتاً، این توطئه‌ها به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ انجامید که با همکاری سازمان سیا، ام‌آی۶ و عوامل داخلی مانند محمدرضا پهلوی و برخی گروه‌های مذهبی به سرنگونی دولت ملی مصدق منجر شد.
نتایج و پیامدهای شکست نهضت ملی شدن نفت
پس از کودتا، سلطه‌ی مجدد سرمایه‌داری جهانی بر منابع ایران تثبیت شد. کنسرسیوم جدید نفتی که در سال ۱۳۳۳ تشکیل شد، ۵۰ درصد از درآمدهای نفتی را به شرکت‌های آمریکایی، بریتانیایی، هلندی و فرانسوی واگذار کرد. از سوی دیگر، سرکوب نیروهای چپ و عدالت‌خواه به استقرار دیکتاتوری پهلوی و وابستگی شدید اقتصادی ایران به غرب انجامید.
جمع‌بندی و نگاه به آینده
ملی شدن نفت یک تلاش تاریخی برای استقلال اقتصادی و عدالت اجتماعی بود که با کارشکنی‌های امپریالیستی و ضعف انسجام داخلی ناکام ماند. این رویداد نشان داد که مبارزه برای عدالت اقتصادی نیازمند سازماندهی مستقل، اتحاد طبقاتی و مقاومت در برابر نفوذ سرمایه‌داری جهانی است. امروزه نیز این تجربه می‌تواند الهام‌بخش جنبش‌های عدالت‌خواهانه در برابر نئولیبرالیسم و سلطه‌ی اقتصادی قدرت‌های جهانی باشد.
ملی شدن صنعت نفت، نه صرفاً یک اقدام اقتصادی، بلکه یک جنبش رهایی‌بخش بود که ارزش‌های عدالت اجتماعی، استقلال ملی و مقابله با سلطه‌ی سرمایه‌داری را در خود داشت؛ مسیری که هنوز هم برای رسیدن به برابری و رهایی باید پیموده شود.
سینا کیومرث پور
