بمب خوشه‌ای و مبانی دوگانهٔ روی‌کرد قدرت‌مداران و جنگ‌طلبان

روز جمعه، ۱۶ تیرماه ۱۴۰۲ (۷ جولای ۲۰۲۳ میلادی) جک سالیوان، مشاور امنیتی کاخ سفید، اعلام کرد آمریکا تصمیم گرفته است در چهارچوب کمک‌های تسلیحاتی به اوکراین، بمب‌های خوشه‌ای نیز در اختیار ارتش این کشور قرار دهد. سالیوان در اعلام این خبر گفت: «آمریکا بر خطر ناشی از بمب‌های خوشه‌ای برای غیرنظامیان واقف است … اما زمانی هم که سربازان روسی با تانک‌های‌ خود در خاک اوکراین جولان بدهند و سرزمین‌های بیش‌تری از این کشور را به اشغال خود درآورند، جان غیرنظامیان به خطر می‌افتد^»([۱]). جو بایدن رییس‌جمهور آمریکا نیز ضمن دشوار خواندن این تصمیم گفت پیش‌تر در این باره با متحدان آمریکا مشورت کرده است. کاخ سفید در عین حال مدعی‌است که ارسال این بمب‌ها موقت است و فقط تا زمانی ادامه می‌یابد که آمریکا بتواند سایر تسلیحات لازم را تولید و به اوکراین ارسال کند.

درخواست اوکراین برای ارسال و امکان استفاده از بمب‌های خوشه‌ای و فسفری پیش‌تر از سوی آلکساندر کوبراکوف، معاون رییس جمهور اوکراین در ماه فوریۀ سال جاری میلادی در کنفرانس امنیتی مونیخ طرح و ارائه شد. این درخواست آن زمان با مخالفت یک‌پارچۀ شرکت‌کنندگان در این کنفرانس و هم‌چنین پیمان نظامی ناتو روبه‌رو گردید.

در ماه اوت سال گذشتۀ میلادی رابین گیس، مدیر انستیتوی «پژوهش برای خلع سلاح» روسیه را به استفاده‌ٔ مکرر از تسلیحات خوشه‌ای در اوکراین متهم کرد. بر مبنای این گزارش^([۲]) در نیمۀ اول سال ۲۰۲۲ میلادی حداقل ۶۸۹ غیرنظامی قربانی چنین سلاح‌هایی شده‌اند، از این تعداد ۲۱۵ تن جان خود را از دست داده و ۴۷۴ تن مجروح گشته‌اند. این گزارش تأکید می‌کند موارد گزارش‌نشده احتمالاً بسیار بیش‌تر از این است، اما ثبت دقیق آن‌ها به خاطر شرایط جنگی غیرممکن است. این گزارش تقریباً تمام حملات از این دست را به روسیه نسبت می‌دهد. اما ماری وارهام، کارشناس سازمان دیده‌بان حقوق بشر می‌گوید که اوکراین نیز حداقل در دو مورد از بمب‌های خوشه‌ای استفاده کرده است.

پیش‌تر گزارش ماه ژوئن سازمان عفو بین‌الملل ضمن متهم کردن روسیه به استفاده از سلاح‌های خوشه‌ای، استفادۀ اوکراین از مناطق مسکونی برای انجام حملاتی علیه روسیه و به خطر انداختن جان غیرنظامیان را مورد انتقاد قرار داد و از آن به عنوان نقض قوانین بین‌المللی نام برده، اما در عین حال چنین امری را توجیه‌گر حملات روسیه به مناطق مسکونی ندانسته بود.

هرچند گزارش‌های سازمان‌های حقوق بشری تاکنون به طور رسمی تأیید نشده‌اند اما محتوای گزارش‌های تاکنونی حاکی از استفادۀ هر دو کشور روسیه و اوکراین از بمب‌های خوشه‌ای است. این در حالی‌ست که جامعۀ جهانی سال‌هاست کاربرد این بمب را به دلیل تلفات بالای انسانی، منفجر نشدن یک‌بارۀ همۀ اجزای آن و ماندگاری خطر انفجار آن‌ها تا سال‌ها پس از بمباران و … تقبیح کرده است. بقایای این بمب‌ها به دلیل کوچکی و گاهی رنگی بودن‌شان خطر بزرگی به ویژه برای کودکان محسوب می‌شوند.

استفاده از بمب‌های خوشه‌ای به جنگ دوم جهانی از سوی آلمان برمی‌گردد که بعداً از سوی چند کشور دیگر تکرار شد و این بمب‌ها علیه کشورهای بسیاری مورد استفاده قرار گرفتند. بمب‌های خوشه‌ای طوری طراحی و ساخته شده‌اند که قدرت تخریب‌شان مناطق وسیع‌تری را در بر بگیرد.

این بمب‌ها در درون خود بمب‌های کوچک‌تری را حمل می‌کنند که هنگام انفجار در محدودۀ وسیعی پراکنده شده و در فاصلۀ زمانی مشخصی پس از انفجار اول منفجر می‌شوند و به همین دلیل خطرناک‌تر و ویران‌گرتر از سایر بمب‌ها عمل می‌کنند؛ به ویژه این که ممکن است تعدادی از بمب‌های کوچک‌تر منفجر‌نشده در یک حوزۀ وسیع جغرافیایی باقی بمانند، در حالی‌که آن‌ها نیز مانند مین‌های کاشت‌شده در زمین، قدرت انفجاری‌شان را از دست نمی‌دهند. گزارش شبکۀ متشکل از سازمان‌های حقوق بشر و ضدمین در سال ۲۰۱۰ میلادی روشن‌گر خطرات ناشی از استفاده از چنین بمب‌هایی است. بر مبنای این گزارش^([۳]): «طی ۶۰ سال گذشته در ۳۹ کشورجهان از بمب‌های خوشه‌ای استفاده شده است. جمهوری خلق لائوس از جمله کشورهایی است که به بدترین وجه براثر استفاده از بمب خوشه‌ای آسیب دیده است. ارزیابی‌ها نشان می دهند که یک چهارم از ۲ ملیون تن بمبی که هنگام جنگ ویتنام بر کشور لائوس پرتاب شدند، هنوز به عنوان بمب منفجرنشده زیر زمین هستند. از جمله کشورهایی که بر اثر استفاده از بمب خوشه‌ای به سختی آسیب دیده اند، ویتنام، عراق، کامبوج، لبنان و صربستان هستند.»

با این حال، تنها در ساال ۲۰۰۸ میلادی (۱۳۷۸ خورشیدی) کشورهای جهان بر سر ممنوعیت استفاده از بمب‌های خوشه‌ای مذاکراتی را آغاز کردند که دو سال بعد، در سال ۲۰۱۰ میلادی منجر به امضای «پیمان منع بمب‌های خوشه‌ای» شد. این پیمان را ۱۲۳ کشور امضاء کردند و بر اساس آن متعهد شدند استفاده، توسعه و تولید بمب خوشه‌ای را طی هشت سال خاتمه دهند، بمب‌های منفجر نشده را طی ۱۰ سال جمع‌آوری کرده و به قربانیان به‌جای‌مانده از بمب‌های خوشه‌ای کمک‌های اجتماعی و روانی ارائه دهند. آمریکا، روسیه، اسراییل، چین و اوکراین که خود در زمرۀ تولیدکنندگان عمدۀ این سلاح قرار می‌گیرند، تاکنون حاضر به امضای این پیمان نشده‌اند.

طی سال گذشته از سوی سازمان‌های بین‌المللی بارها نسبت به استفادۀ روسیه از بمب‌های خوشه‌ای ابراز انزجار شده و اعضای ناتو و اعضای اتحادیۀ اروپا ضمن متهم کردن روسیه به استفاده از این نوع سلاح‌ها، کاربرد آن را به شدت محکوم کرده و بر لزوم واکنش‌ هم‌پیمانان اوکراین در این زمینه تأکید کرده‌اند. با این حال، واکنش‌ها در برابر اعلام تصمیم آمریکا مبنی بر ارسال همین سلاح به اوکراین به جز موارد کمی، از چهارچوب انتقاد‌هایی نرم فراتر نرفت. ینس استولتنبرگ، دبیرکل ناتو روز جمعه در کنفرانسی خبری^([۴]) ملاحظات آمریکا در رابطه با ارسال چنین بمب‌هایی به اوکراین را قابل درک دانست و گفت: «روسیه و اوکراین هر دو از بمب‌های خوشه‌ای استفاده می‌کنند، با این تفاوت که روسیه برای حمله به اوکراین چنین بمب‌هایی را به کار می‌گیرد و اوکراین برای دفاع از خود از آن‌ها بهره می‌گیرد.» این اولین بار است که یک مقام رسمی هم‌پیمان با اوکراین، استفادۀ اوکراین از بمب‌های خوشه‌ای را تأیید می‌کند.

وزیر دفاع آلمان در اولین واکنش خود در این مورد در پاسخ به خبرنگار شبکۀ خبری آلمان، در یک جملۀ کوتاه گفت آمریکا، روسیه و اوکراین هیچ‌کدام پیمان منع سلاح‌های خوشه‌ای را امضا نکرده‌اند و او حاضر به وارد شدن به موضوع و ارائۀ تفسیر و تحلیلی در این زمینه نیست. در عین حال در کنار انتقادهای نیروهای صلح‌دوست آلمانی، واکنش رسمی دولت آلمان حامل همان توجیهی است که دبیرکل ناتو بر آن انگشت گذاشته است. استفان هربرت سخن‌گوی دولت آلمان ضمن تأکید بر این نکته که وارد ابراز نظر در مورد تصمیم آمریکا نمی‌خواهد بشود، گفت^([۵]): «دولت مطمئن است که دوستان آمریکایی ما چنین تصمیمی را به راحتی اتحاذ نکرده‌اند.» وی نیز سپس با اشاره به استفادۀ روسیه از این سلاح، به طور ضمنی استفادۀ اوکراین از بمب‌های خوشه‌ای را تأیید کرد و گفت: «دولت اوکراین از این سلاح برای دفاع از ملت خود و آزاد کردن قلمروش استفاده می‌کند.»

از سوی دیگر وزارت خارجۀ روسیه در واکنش^([۶]) نسبت به ارسال مهمات خوشه‌ای به اوکراین «ایالات متحده را مسئول مرگ غیرنظامیان پس از انتقال مهمات خوشه‌ای به اوکراین دانست» و در حالی که روسیه خود جزو متهمین کاربرد چنین سلاحی است، گفت: «تجربۀ استفاده از این مهمات در خاورمیانه و سایر درگیری‌ها نشان می‌دهد که آن‌ها می‌توانند برای مدت طولانی منفجرنشده باقی بمانند و پس از پایان جنگ منفجر شوند … بنابراین، ایالات متحده در واقع در مین‌گذاری این سرزمین شریک جرم می‌شود و خود را در مسئولیت مرگ غیرنظامیان از جمله کودکان به طور کامل سهیم خواهد کرد».

سخن‌گوی^([۷]) وزارت خارجۀ ایران تصمیم آمریکا به ارسال بمب‌های خوشه‌ای به اوکراین را «گویای عزم واشنگتن در استمرار و پیچیده‌تر کردن جنگ اوکراین» دانست و گفت: «این اقدام نمونه‌ای دیگر از اقدامات بی‌ثبات‌کنندهٔ آمریکا و نیز صادرات تسلیحاتی است که بدون تبعیض به کشتار و ویرانی بیش‌تر کمک می‌کند». این در حالی‌ست که ایران تاکنون در برابر اتهام امکان استفادهٔ روسیه از این نوع سلاح‌ها سکوت کرده است.

واکنش‌های توجیه‌گرانۀ قدرت‌های غربی نسبت به کاربرد چنین سلاح خطرناکی از سوی خودِ آنان و هم‌پیمانان‌شان، یک‌بار دیگر گویای واقعیت تلخ نگاه برتری‌جویانه و منفعت‌طلبانۀ غرب نسبت به همۀ امور، ممنوعیت‌ها و اصول جهان‌شمولی همانند حقوق بشر، صلح، جنگ و محیط زیست است. هرچند این تنها غرب نیست که دارای این روی‌کرد دوگانه است.

یک بار دیگر دنیا با این واقعیت تلخ روبه‌رو می‌شود که علیرغم تمام ادعاها، در دنیای امروز نیز، هنوز هم که هنوز است، موقعیت قدرت‌های سلطه‌طلب و منافع کلان سرمایه‌داران و کلان‌ تولیدکنندگان سلاح‌های مرگ‌بار حرف اول را می‌زند و نه جان هزاران هزار انسان بی‌گناه. در آن سوی دیگر نیز روسیه که امروز نسبت به خطر اثرات طولانی‌مدت سلاح خوشه‌ای و مرگ‌بار بودن آن هشدار می‌دهد، خود جزو کشورهایی‌ست که تاکنون حاضر نشده پیمان منع بمب‌های خوشه‌ای را امضا کند و حتی متهم به استفاده از چنین سلاحی‌هایی نیز است

حفظ منافع بلندمدت و کوتاه مدت دارندگان قدرت یا مدعیان آن و سرمایه و سرمایه‌داری جهانی‌شده، هم جهان امروز را بیش از پیش ناامن کرده، هم محیط زیست‌اش را آلوده کرده،‌ هم صلح جهانی را به شدت به خطر انداخته است و هم تبعیض و نابرابری را گسترش بیشتری داده داده است.

این واقعیت تلخ جهان امروز است!

پروین همتی

پانویس:

[۱] USA liefern Streumunition an die Ukraine

[۲] Hilfsorganisationen legen Bericht vor: Russland setzt in der Ukraine massiv Streumunition ein

[۳] نتایج مثبت پیمان منع استفاده از بمب های خوشه ای

[۴] Nato-Generalsekretär: Streumunition dient der Ukraine zur Abwehr

[۵] Viel Kritik an Lieferung von Streumunition

[۶] واکنش وزارت خارجه روسیه به تامین مهمات خوشه ای برای کی یف توسط آمریکا

[۷] واکنش سخنگوی وزارت امور خارجه به ارسال بمب های خوشه ای از آمریکا به اوکراین