فقر (Poverty) اعم از فقر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی که از دیرباز مشکل جوامع انسانی بوده است و تلاش‌های فراوان و معمولا ناموفقی در ریشه‌کنی آن در هر پنج قاره جهان صورت گرفته است، امروز چهره خطرناک‌تری از خود را در سطح فقر زیستی نشان داده است که همه وجوه آن را نمی‌توان با منابع مادی مدیریت کرد و یکی از برجسته‌ترین و خطرناک‌ترین شکل آن فقر آب است.
فقرآب: چرخه معیوب فقر- فقرآب – فقر بهداشت- بیماری
گزارش‌های جهانی نشان می‌دهند که در حدود یک میلیارد از جمعیت هشت‌میلیاردی دنیا به آب سالم و بهداشتی دسترسی ندارند و برای این جمعیت فقر جامع صورت واقعی زندگی آنهاست. امروزه فقر عمومی و فقدان و فقر آب دو موضوع به‌شدت وابسته به‌‌هم هستند و در یک چرخه معیوب همدیگر را تشدید می‌کنند. موضوع فقدان آب و به‌اصطلاح رساتر، فقر آب از تعاریف مرسوم فقر نسبی و فقر مطلق فراتر رفته و مترادف با فقر زیستی شده است؛ یعنی اگر تا دیروز جامعه‌ای را که دچار فقر مطلق با تعریف معمول و مرسوم بود، یعنی درآمدی کمتر از یک دلار سرانه روزانه داشت، می‌شد با تزریق پول یا ایجاد اشتغال از فقر نجات داد، ولی امروز وقتی منابع آبی کشوری خشکیده باشد و در چاه روستایی و لوله‌کشی شهری، آبی نباشد نمی‌توان آن را با پول در کوتاه‌مدت جایگزین کرد و در چشم‌انداز بلندمدت نیز منابع مالی فقط یکی از مؤلفه‌های مؤثر می‌تواند به حساب بیاید، نه بیشتر. مطابق تعاریف سازمان جهانی بهداشت، آب سالم که باید مناسب خوردن و استفاده غذایی و شست‌وشو و به‌دور از آلودگی‌های میکروبی، انگلی و قابل دسترسی در کمتر از یک کیلومتر از محل سکونت هر فرد و حداقل به میزان ٢٠ لیتر برای هر نفر در هر روز باشد، امروزه از دسترس یک‌هشتم جمعیت دنیا به‌دور است و این ابعاد فقر آب با تغییرات اقلیمی و گرم‌شدن هوا هرروز در حال افزایش است. در فقر آب، بهداشت و پاکیزگی که لازمه پیشگیری از بیماری‌هاست، رنگ باخته و با ورود بیماری به چرخه معیوب فقر- فقر آب- فقر بهداشت وضع را بدتر خواهد کرد.
گزارش بانک جهانی در موضوع فقر آب
بانک جهانی در هفته جهانی آب در ٢٨ آگوست ٢٠١٧ گزارشی تحت عنوان کاهش نابرابری در عرضه آب، بهداشت عمومی و پاکیزگی، در عصر هدف‌گذاری توسعه پایدار منتشر کرد. این گزارش ایجاد تغییری چشمگیر در چگونگی مدیریت منابع آبی و ارائه سرویس‌های حیاتی بهداشتی ازسوی کشورها را پیشنهاد می‌کند و شروع تغییر را هدف‌گیری بهتر صرف منابع و ایجاد اطمینان از دسترسی بهتر نیازمندان می‌داند با تأکید بر اینکه آنها که بیشتر نیازمندند، باید دسترسی بهتری به منابع داشته باشند و همچنین به مهار فعالیت‌ها و صرف منابع غیراثربخش و ایجاد اطمینان از پایداری و تأثیر سرویس‌های عمومی توصیه اکید می‌کند. این گزارش با تأکید بر آسیب‌پذیربودن سلامت و رشد کودکان توصیه می‌کند که مداخلات تغذیه‌ای و عرضه آب سالم و خدمات بهداشتی مناسب در جهت پیشرفت اساسی در کاهش رشد و مرگ‌ومیر کودکان باید باهم هماهنگ شود و اذعان می‌کند که اگرچه ایجاد امکان بهتر برای دسترسی به آب سالم و بهداشت عمومی به تنهایی، در سلامت و خوب‌زیستی (Well-being) بچه‌ها تأثیر مهمی دارد، ولی وقتی مداخلات تغذیه‌ای و بهداشتی به‌صورت هماهنگ ارائه می‌شوند اثرات سینرژیک و ماندگارتری در آینده کودکان می‌گذارند. مطابق این گزارش و در شرایط فعلی، هنوز میلیون‌ها انسان به‌دلیل عرضه ناکافی آب و بهداشت در دام فقر گرفتارند. فقر و فقر آب سهم عمده‌ای در کاهش رشد دوره کودکی و ابتلا به بیماری‌های ضعیف‌کننده‌ای مانند اسهال دارد. امروزه هر یک از پنج مرگ کودکان در جهان به‌دلیل بیماری‌های وابسته به فقر آب اتفاق می‌افتد. پژوهش اخیر بانک جهانی در ١٨ کشور در حال توسعه دنیا نشان می‌دهد که کلید مهار فقر در دنیای امروز اقدام سریع در تأمین آب سالم، باکیفیت و ایجاد و حفظ و ارتقای بهداشت عمومی است. مطالعات نشان می‌دهد که مشکل اصلی در ارائه بهداشت عمومی در این کشورها، باز همان علت اصلی، یعنی کمبود دسترسی به آب سالم است و خلاصه آب کلید اصلی مهار فقر در جهان سوم است. این مطالعه از منظر بانک جهانی که همیشه به موضوعات سلامت جهانی و منطقه‌ای با افق دید وسیع‌تر و از ارتفاع بالاتر و با درنظرگرفتن متغیرهای اجتماعی، اقتصادی و حاکمیتی نگاه می‌کند، دسترسی به اهداف توسعه پایدار (SDG)، دسترسی به آب آشامیدنی سالم و سرویس‌های بهداشتی تا سال ٢٠٣٠ را نیازمند هزینه‌کرد ١۵٠ میلیارد دلار ازسوی کشورها می‌داند.
شایان ذکر است که این میزان هزینه‌کرد برابر با چهاربرابرشدن هزینه‌های فعلی مربوط‌به این موضوع ازسوی کشورهاست که برای رسیدن به اهداف ذکرشده باید میزان عرضه آب، بهداشت عمومی و پاکیزگی که با کلمه مخفف WASH از مجموعه (Water-Sanitation-Hygine) نشان داده می‌شود، درمقایسه با امروز چهار برابر شود؛ چیزی که برای بسیاری از کشورها امکان مشارکت در این سرمایه‌گذاری فراهم نیست و این موضوع تهدیدی جدی برای پیشرفت عملیات مهار و ریشه‌کنی فقر آب و کنترل توالی فاسد آن ایجاد خواهد کرد. این مطالعه روشنی‌بخش این نکته در سایه مانده است که طبق بررسی‌ها، عدم توازن و بی‌انصافی واضحی در دسترسی به آب و خدمات بهداشتی مابین مناطق فقیر و متوسط از طرفی و مناطق شهری و روستایی از طرف دیگر وجود دارد. برای دادن شانس مساوی به هرکس برای آنکه بتواند از شکوفایی استعدادهایش بهره‌مند باشد، نیاز است فاصله و شکاف بین طبقات غنی و فقیر در دسترسی به آب و بهداشت عمومی پر شود. این موضوع نشان می‌دهد در دنیای امروز رو به سوی آینده، آب نقش پررنگ‌تری در ایجاد اختلاف طبقاتی و نابرابری و بی‌عدالتی خواهد داشت و همان‌گونه که در موضوعات دیگر به بازتوزیع عدالت‌ورزانه ثروت در جامعه و تساوی‌بخشی در حقوق اجتماعی شهروندی می‌اندیشیم، به بازتوزیع مناسب و عادلانه آب، این اصلی‌ترین منبع حیات که هر روز شرایط بحرانی‌تری در کشورهای در‌حال‌توسعه و همچنین کشور ما پیدا می‌کند، نیز بپردازیم و از سیاست‌گزاری به‌موقع برای حکمروایی خوب و مدیریت عاقلانه آب غفلت نکنیم. این گزارش به نکته مهم دیگری نیز در فرایند سیاست‌گزاری آب در کشورهای مطالعه‌شده اشاره کرده و تأکید می‌کند که در بیشتر این کشورها، فقر آب و نارسایی خدمات بهداشتی، به دلیل داشتن سیاستهای غلط نیست؛ بلکه به‌خاطر اجرای غلط سیاست‌هاست. این نکته را باید اضافه کرد که سیاست‌گزاری آب نوعی سیاست‌گزاری کلان فرابخشی و بین‌بخشی را می‌طلبد و چه‌بسا که فقر آب، نتیجه سیاستهای غلط یا اجرای غلط سیاست‌ها در بخش‌های دیگری مانند بخش کشاورزی و صنعت باشد. اذعان به این نکته که ضعف و اتونومی در اجرای سیاست‌ها و فاصله مخربی که بین طراحی و صورت‌بندی سیاست (Policy formation) و مرحله اجرای سیاست (Policy Implementation) وجود دارد، واقعیتی است که نمی‌توان از آن به‌ویژه در کشورهای جهان سوم که به دلایل زیادی ازجمله تضاد منافع، فساد دامنگیر و نداشتن نظام ارزیابی سیاست
(Policy Evaluation) مؤثر و سالم در محیط و حوزه اجرای سیاست اتفاق می‌افتد، چشم‌پوشی کرد. بر خلاف آنچه تصور می‌شود (که حتی این گزارش بانک جهانی هم به‌قدر کفایت به آن نمی‌پردازد)، موضوع فقر آب تنها محدود به کشورهای فقیر نمی‌شود؛ بلکه با توجه به تغییرات اقلیمی، گرم‌شدن هوا، افزایش تقاضا و افزایش شدید تعرفه‌های آب، حتی جمعیت انبوهی از شهروندان کشورهای غنی نیز در خطر فقر آب قرار می‌گیرند و این موضوعی است که گاردین امکان بروز قریب‌الوقوع آن را به جامعه بریتانیا هشدار می‌دهد. در واقع فقر آب از سه منظر فقدان آب به‌دلیل ازدست‌رفتن منابع، عدم امکان پرداخت هزینه‌های آب و فقری که در نتیجه پرداخت هزینه‌های آب ایجاد می‌شود، قابل تعریف است. بنا بر گزارش بنیاد خیریه تحقیقاتی بزرگ جوزف رونتری، اگر فرد یا خانواده، مساوی یا بیش از سه درصد از درآمدش را صرف پرداخت قبض آب کند، در فقر آب قرار می‌گیرد. گزارش دیگری از طرف مشاوران محیط زیست AEA و دانشگاه ساری انگلستان، خطر کمبود و فقر آب را جدی‌تر می‌بیند و گزارش می‌کند که درحال‌حاضر چهار میلیون خانواده در انگلستان در خطر جدی فقر آب قرار دارند.
جامعه شکننده )Fragile Society ( و حاکمیت شکننده )Fragile State(: نتیجه فقر آب
آب برخلاف آنکه خاصیت خاموش‌کنندگی آتش را دارد، ولی اگر در این عصر سیاست‌گزاری و دیپلماسی مناسب برای مدیریت بحران آب صورت نگیرد، با تبدیل‌شدن به موضوع امنیتی، نقش سوخت بحران‌ها و منازعات و تشدید فقر ملی، منطقه‌ای و جهانی را بازی خواهد کرد و نتیجه آن ایجاد شکستگی مرکب (Compound Fragilities) در سیستم‌های اجتماعی، اقتصادی و زیستی و تولید تضاد، خشونت و جنگ خواهد بود. ماحصل چیزی است که از آن به‌عنوان جامعه شکننده (Fragile Society ) و حاکمیت شکننده (Fragile State) یاد می‌شود. این اتفاقی است که اولین نشانه‌های آن در شمال آفریقا و منطقه خاورمیانه و بعضی کشورهای این مناطق، با شدت و ضعف در حال هویداشدن است. گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد در مناطق شمال آفریقا و خاورمیانه، میزان دسترسی استاندارد هر فرد در سال به آب که مطابق شاخص‌های توسعه جهانی حدود هزار مترمکعب است، از سال ١٩۶٧ تا سال ٢٠١١ به‌شدت کاهش پیدا کرده و به حدود ۳۰۰ تا۴۰۰ مترمکعب در سال و در مصر تقریبا به زیر صد مترمکعب در سال میل کرده و این کاهش تقریبا در تناسب کلی با کاهش تولید ناخالص داخلی (GDP) این کشورها بوده است.
آلودگی آب‌های شیرین محدود زمینی و سرزمینی باعث تشدید وخامت اوضاع و تبدیل عامل علاج به بیماری می‌شود. آلودگی آب‌ها معمولا به دلایل زیادی ازجمله از طریق پساب‌های صنعتی و فاضلاب شهری تصفیه‌نشده یا به وسیله مصرف سموم و کودهای شیمیایی در کشاورزی اتفاق می‌افتد و به بستر آب‌های سطحی و زیرزمینی وارد می‌شود، یا آب‌ها به میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا و انگل‌های دامی و انسانی آلوده می‌شوند و نه‌تنها مخاطرات فراوانی برای سلامت انسان‌ها ایجاد می‌کنند؛ بلکه اثرات مخربی در چرخه فقر – فقر آب – فقر بهداشت و پاکیزگی – افزایش بیماری می‌گذارند و اثرات بحران آب را در ایجاد جامعه شکننده تشدید می‌کنند.
حکمرانی آب
امروزه با توجه به اهمیت آب در سرنوشت زمین، محیط زیست، کشورها و ملت‌ها، مسئله فقر آب ابعاد جدیدی پیدا کرده است و به موضوعی فرابخشی، بین‌بخشی و فرامنطقه‌ای و بین‌قاره‌ای و جهانی تبدیل شده است. متون حکمرانی، حکمروایی و سیاست‌گزاری عمومی نیز در این روند در دایره تأثیر و تأثر با فقر آب واقع شده‌اند.امروزه از شروط حکمرانی خوب (Good governance) تأمین امنیت آب و کاهش فقر آب نه‌تنها مورد تأکید قرار گرفته است؛ بلکه بیشتر خود مفهوم حکمرانی آب شکل نظری و عملی به خود گرفته است. مجموعه کشورهای OECD در سال ٢٠١۵، در سندی با عنوان اصول حکمرانی آب چارچوب چندمرحله‌ای برای این مهم توصیه کرده است. مطابق این مدل توصیه شده است تا شکاف‌های موجود در هر کشور در موضوع فقر آب، شناسایی شده و برای هرکدام پلی تعبیه شود. این سند شکاف‌های مهم را شکاف سیاست و قانون، شکاف پاسخ‌گویی، شکاف منابع مالی، شکاف ظرفیت و توانمندی، شکاف دانش و اطلاعات، شکاف اداره کرد و مدیریت، و شکاف اهداف قابل حصول طبقه‌بندی کرده است و برای هرکدام درخواست تعبیه و طراحی پل و راه‌حلی کرده است. این پل‌ها یا راه‌حل‌ها باید سه مشخصه عمده، اثربخش‌بودن، کارا‌بودن و امکان ایجاد اعتماد و مشارکت عمومی را در خود داشته باشند. این سند در نهایت از سیاست‌گذاران خواسته است که به هر چهار مرحله فرایند سیاست‌گزاری سیاست یعنی مراحل صورت‌بندی سیاست، اجرای سیاست، نظارت بر اجرا و مانیتورکردن سیاست و در نهایت ارزیابی سیاست اهتمام ویژه داشته باشند.
دیپلماسی آب
اما موضوع دیگری نیز در سیاست‌گزاری برای مدیریت بحران آب حائز اهمیت اساسی است که از آن به‌عنوان دیپلماسی آب یاد می‌شود. دیپلماسی آب به‌کارگیری فرایندی دینامیک، مشارکت‌پذیر و خرد‌محور برای رسیدن به همکاری‌های صلح‌طلبانه و مشارکت‌جویانه و البته پایدار در تأمین و حفظ آب سرزمینی و زمینی است. طبیعتا در این راستا مذاکرات سیاسی و فنی هوشمندانه و عاقلانه با همسایگان که دارای منافع مشترک در منابع آبی یا دسترسی به سرچشمه‌های آب‌های سطحی هستند، نقش مهمی در دیپلماسی خارجی آب بازی می‌کند. همراه با دیپلماسی خارجی، دیپلماسی داخلی آب از طریق ایجاد تعهد سیاسی در همه نهادهای استراتژیک حاکمیت، ایجاد فضای مشارکت‌پذیر برای ایجاد وفاق ملی و همراهی آحاد مردم و هماهنگی همه دستگاه‌های دولتی در راستای هدف کنترل و مدیریت بحران فقر آب نقشی ویژه را بازی خواهد کرد. البته رسیدن به چنین اجماع ملی، نیازمند ایجاد باور عمومی به صلاحیت و عزم حاکمیت در تأمین منافع عمومی و باور به وجود و واقعیت خارجی مشکل است که وجود و همراهی رساناهای عمومی مستقل و مورد اعتماد مردم می‌تواند نقش برجسته‌ای در این راستا ایفا کند.
مدیریت شوک اجتماعی
نحوه آگاه‌سازی اجتماعی از مشکل فقر آب و بحران آب پیش‌رو و دعوت به مشارکت، حرکت بر لبه تیز سیاست‌گزاری عبور از بحران آب و مدیریت فقر آب است که در کنار نیاز احتمالی به شوک اجتماعی باید امکان کنترل این شوک قبلا طراحی و امکان هدایت آن به سمت روش‌های سازنده، بررسی شده باشد. در غیراین‌صورت هر‌گونه ایجاد شوک ناگهانی و تحریک بی‌حساب می‌تواند موجب ایجاد ترس بیمارگونه منشر و پانیک اجتماعی شده و با ایجاد هرج‌ومرج و آنارشیسم امکان کنترل اوضاع و مدیریت بحران را از سیاست‌مداران سلب کند و نه‌تنها موجب ایجاد مشارکت نشود؛ بلکه مشکلات مخربی مانند مهاجرت‌های بزرگ، تنازعات قومی، شهری و منطقه‌ای و حتی کشوری و مشکلات امنیتی غیرقابل کنترل ایجاد کند و فرصت‌های باقی‌مانده برای مدیریت بحران آب را نیز از دست جامعه برباید و جامعه را به وضعیت شکسته داخل کند.
حمید بهلولی محقق و مشاور سیاست‌گزاری عمومی در اروپا
