جامعه ترکیه شب گذشته (جمعه به‌شنبه ۱۴ ژوئه ۲۰۱۶) تا صبح بیدار بود. گروهی از نظامیان در دو شهر آنکارا و استانبول با به‌دست گرفتن کنترل برخی مناطق و اماکن، از جمله مراکز تعدادی از رسانه‌های مهم ترکیه و فرودگاه بین‌المللی آتاتورک استانبول، اعلام کردند که قدرت در این کشور را به‌دست گرفته‌اند. اما ساعاتی بعد با حضور وسیع مردم در خیابان‌ها تلاش آنها ناکام ماند.
کودتا ساعت ۲۱ و ۳۰ دقیقه شب جمعه به‌وقت استانبول آغاز شد. نظامیان شورشی مراکز رادیو تلویزیون دولتی ترکیه، شبکه خبری «سی‌ان‌ان ترک»، «خبرگزاری دوغان» را اشغال کرده و در نقاط مهم دو شهر آنکارا و استانبول مستقر شدند. فرودگاه آتاتورک و دو پل مهم بر روی تنگه بسفر در استانبول نیز بسته شد.
ظاهرا زمان مناسبی برای آغاز کودتا در نظر گرفته شده بود؛ رجب طیب اردوغان در خارج از آنکارا در مرخصی به‌سر می‌برد، و به‌دلیل آغاز تعطیلات آخر هفته، اکثر مقام‌های دولتی و امنیتی در دسترس نبودند.
اعلامیه نظامیان شورشی از کانال‌های مختلف خبری رادیو تلویزیون «آرتی‌آر» ترکیه پخش شد. نظامیان کودتاچی در اطلاعیه خود گفتند، ارتش ترکیه برای دفاع از بقای کشور و ملت ترکیه و بازگرداندن اصول لائیک و دموکراتیک و اعتبار و امنیت از دست‌رفته کشور، کنترل حکومت را در دست گرفته است.
در این اطلاعیه، هم‌چنین گفته می‌شد روابط خارجی ترکیه با کشورهای دیگر به‌قوت خود باقی است و حاکمیت قانون در کشور در اولویت قرار دارد. آنها وعده دادند که به‌زودی قانون اساسی کشور تدوین خواهد شد.
اما ساعتی بعد رجب طیب اردغان با استفاده از تماس ویدیویی فیس‌بوک با شبکه‌های تلویزیونی فعال ترکیه از جمله کانال تلویویزنی TRGT تماس گرفت و مردم را به‌حضور در خیابان‌ها دعوت کرد. صدها هزار نفر در سراسر ترکیه روانه خیابان‌ها شدند.
اردوغان در سخنان خود مدعی شد که هواداران فتح‌اله گولن را به‌دست‌داشتن در کودتا متهم کرد. گفته می‌شود کودتا از جانب شبکه‌ای از فرماندهان رده‌های میانی سازمان‌دهی شده است. کودتاگران در نخستین اقدام رییس ستاد ارتش را به‌گروگان گرفته بودند.
بینالی یلدریریم نخست وزیر ترکیه نیز گفت: «گروهى از نظامیان، خارج از رده فرماندهی اقدام به‌تمرد کرده‌اند».
منابع نظامی در ترکیه اعلام کردند که سرهنگ «محرم کوسا» مشاور حقوقی رییس ستاد ارتش ترکیه، برنامه‌ریز و عامل اصلی پشت‌پرده کودتا در ترکیه است.
به گزارش خبرگزاری آناتولی، کوسا از سمت خود برکنار شد. این گزارش افزود که برخی از افسران نظامی، همچون «محمد اوفور اققوش»، «ارکان اغین» و «دوگان اویصال» در کنار کوسا در توطئه کودتا ایستادند.
بنا بر این گزارش، شماری از فرماندهان ارتش به‌اتهام کودتا توسط پلیس دستگیر شدند.
حدود سه ساعت پس از آغاز کودتا، ژنرال «امید دوندار» فرمانده کل ارتش ترکیه گفت، کودتا از سوی نیروهای مسلح کشور حمایت نمی‌شود. او با اشاره به‌این که «یک گروه کوچک نظامی اقدام به این کار کرده است»، افزود: «این اقدامات آنها نگران‌کننده نیست. با همکاری نظامیانی که به‌این گروه کوچک نپیوسته‌اند در حال اتخاذ تدابیر لازم هستیم».
حوالی ساعت دو بامداد به‌وقت ترکیه، بینالی یلدیریم نخست وزیر ترکیه اعلام کرد یک ژنرال مؤثر در اقدام به‌کودتا کشته و حدود ۱۳۰ نظامی دیگر، از جمله چند سرهنگ نیز بازداشت شده‌اند.
نظامیان شورشی علاوه بر استقرار تانک‌ها در نقاط حساس شهرهای آنکارا و استانبول، چندین هیلی‌کوپتر نظامی را در اختیار گرفته بود. دست‌کم یکی از هلی‌کوپترها به‌سوی مرکز پلیس آنکارا، ساختمان ریاست جمهوری و پارلمان ترکیه تیراندازی می‌کرد. به‌گزارش خبرگزاری آناتولی یک فروند جنگنده اف۱۶ نیروی هوایی ترکیه این هلی‌کوپتر را هدف قرار داد و ساقط کرد.
پس از هدف قرار دادن هلی‌کوپتر کودتاگران، در آنکارا ممنوعیت پرواز هوایی اعلام شد. حوالی ساعت ۴ بامداد به‌وقت ترکیه اکثر نظامیان کودتاچی توسط نیروهای پلیس بازداشت شدند و ژنرال «هولوسی آکار»، رییس ستاد ارتش ترکیه که توسط کودتاگران به‌گروگان گرفته شده بود، آزاد شد.
خبرگزاری فرانسه ساعت ۴ بامداد به وقت آنکارا به‌نقل از سخن‌گوی سازمان اطلاعات و امنیت ترکیه خبر داد که کودتا کنترل شده است.
کمال قلیچداراوغلو، رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق ترکیه، که مهم‌ترین گروه حزبی مخالف دولت اردوغان در پارلمان ترکیه است، نیمه‌شب گذشته و ساعتی پس از آغاز کودتا اعلام کرد او و حزبش از نظام جمهوریت و دموکراسی ترکیه پشتیبانی می‌کنند.
قلیچداراوغلو گفت: «ترکیه از کودتا ضربات و رنج‌های فراوانی دیده است. ما نمی‌خواهیم مجددا با چنین شرایطی مواجه شویم، بنابراین از جمهوریت و دموکراسی حمایت خواهیم کرد».
رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق افزود «ما با حمایت از نظام جمهوریت و پشتیبانی از دموکراسی، اعتقاد خود را نیز بدون کم‌ترین کاستی حفظ می‌کنیم».
دولت باغچالی، رهبر «حزب حرکت ملی» ترکیه نیز در بیانیه‌ای تاکید کرد: «همه مردم باید از اقداماتی که آینده کشور را تباه و وحدت ملی کشور را به مخاطره مى‌اندازد اجتناب کنند. بنابراین هیچ‌گونه سرکشی قابل‌قبول نیست. نظامیان حامی این شورش باید هرچه سریع‌تر به‌دست قانون سپرده و محاکمه شوند. این خواسته قلبی ماست».
او افزود: «در نادرستی سرپیچی از دموکراسی و نادیده گرفتن اراده ملت ترکیه تردیدی نیست. حزب حرکت ملی ترکیه مخالف هر دیدگاه و رفتاری خارج از چارچوب دموکراسی است. هیچ کدام از اعضای حزب ما از این اقدام شوم حمایت نخواهند کرد».
حزب دموکراتیک خلق‌ها نیز که حزبی اصلی اپوزیسیون دولت حزب عدالت و توسعه و اردوغان رییس جمهور است، اعلام کرده که با کودتا مخالف است.
شبکه خبری رویترز گزارش داده است که چهار انفجار، ساختمان پارلمان ترکیه در آنکارا را لرزاند.
بنا بر این گزارش، یک عضو در پارلمان ترکیه گفت که شماری از نمایندگان، به‌پناهگاه‌های ساختمان پارلمان پناه بردند.
حوالی ساعت ۵ بامداد به وقت آنکارا، رجب طیب اردوغان به‌استانبول آمد و در فرودگاه آتاتورک در جمع کثیری از مردم حاضر در فرودگاه سخنرانی کرد. به‌گزارش خبرگزاری آناتولی، او شورش گروهی از نظامیان را «یک اقدام خائنانه» خواند و گفت تاوان این خیانت بسیار سنگین خواهد بود.
رجب طیب اردوغان پس از رسیدن به‌فرودگاه استانبول در یک نشست رسانه‌ای شرکت کرد.
رئیس جمهوری ترکیه، با بیان اینکه عاملان کودتا، قصد داشتند محل حضور او را در مرمره بمباران کنند، خطاب به‌نیروهای ارتش گفت: «شما سربازان محمد هستید».
این سخنان اردوغان در کنفرانسی خبری در فرودگاه بین‌المللی آتاتورک استانبول مطرح شد. ساعاتی پس از آن در فرودگاه آتاتورک سخن گفت، که این فرودگاه توسط نیروهایی از ارتش تصرف شده بود اما مردم این فرودگاه را باز پس گرفتند.
او ادامه داد: «دولت ترکیه دولتی قانونی است، اگر بعضی رجب طیب اردوغان را دوست ندارند، مشکل آنها است».
اردوغان، مدعی شد: «ما اف۱۶ها را برای دفاع از مردم در مقابل دشمن تهیه کردیم اما این‌ها با سوء‌استفاده از این امکانات، زندگی مردم را مختل کردند.» او گفت، «این گروه اقلیت که وحدت ملت ما را هدف قرار داد، همان‌طور که گفته بودم وابسته به تشکیلات دولت موازی است».
منظور اردوغان از «تشکیلات دولت موازی»، هواداران «فتح‌الله گولن»، رهبر جنبش اسلام‌گرای «خدمت» است. گولن در تعبیدی خودخواسته در آمریکا به‌سر می‌برد.
اردوغان خطاب به‌نظامیان کشورش گفت: «شما سربازان ما هستید و نمی‌توانیم بپذیریم که به‌سمت ملتی که مقابل شما ایستاده است، به‌مادران، پدران و برادران‌تان اسلحه بکشید. این اسلحه‌ها برای محافظت از مردم به‌شما داده شده است. اگر آن را به‌سمت همین ملت بگیرید، تاوان سخت و هزینه سنگینی را بابت آن پرداخت خواهید کرد».
با تسلیم آخرین گروه نظامیان شورشی در ستاد ارتش ترکیه در آنکارا، کودتا در این کشور ناکام ماند. ۲۶۵ نفر در کودتای شب گذشته کشته شدند که ۱۶۱ نفر از آنها از نیروهای هوادار دولت بودند. نخست‌وزیر ترکیه از بازداشت جمعی بیش از ۲۸۰۰ نظامی از جمله افسران عالی‌رتبه ارتش خبر داده است.
به‌نظرم کودتایی که برای برچیدن بساط اقتدار رجب طیب اردوغان به‌راه افتاد، در واتقع ضدکوتایی علیه کودتای اردوغان بود که از آغاز سال ۲۰۱۵ با ابطال انتخابات اول و بمب‌گذاری‌ها در سوروچ و دیاربکر و آنکارا، دستگیری مخالفان و روزنامه‌نگاران مخالف و منتقد دولت و رییس جمهور در سراسر کشور، حمله نظامی به‌حزب کارگران(پ.ک.ک) و مردم کرد، همکاری و ارتباط با گروه تروریستی داعش، توطئه علیه روژاوا و…، به‌نظر می‌رسد به‌تحکیم جایگاه اردوغان و حزبش نخواهد انجامید. چرا که اکنون بیش از هر زمان دیگری جامعه ترکیه سیاسی و صف‌بندی شده است. یعنی بخشی از مردم از اردوغان و حزبش عدالت و توسعه نفرت دارند و خواهان تغییرات اساسی و پای‌ای در جامعه ترکیه به‌نفع مردم هستند. بخشی نیز طرفدار حزب حاکم عدالت و توسعه اردوغان‌اند. در همه ارگان‌های سیاسی، قضایی، نظامی و امنیتی نیز چنین شکافی وجود دارد. یعنی به‌طور کلی اردوغان و حزب حاکم اعتبار خود را از دست داده‌اند. به‌علاوه مهم تر از همه، در ماه‌های اخیر ترکیه با بحران شدید اقتصادی و بیکاری و گراین رو‌به‌رو خواهد شد و این وقایع هم نارضایتی عمومی در جامعه را بیشتر خواهند کرد.
برخلاف ادعاهای رسانه‌ها وابسته به‌حاکمیت‌ها، اردوغان و طرفدارانش قهرمان ضدکودتا نیستند. دلیل اصلی شکست این کودتا، عدم حمایت داخلی و بین‌المللی از آن بود. به‌خصوص در هفته‌های اخیر اردوغان تلاش‌هایی را برای ترمیم روابط دیپلماتیک خود را اسرائیل، روسیه و اتحادیه اروپا و حتی در روزهای اخیر با حکومت سوریه آغار کرده بود در واقع نشان‌دهنده شکست سیاست‌ها و اهداف اردوغان و دولت‌شان در عرصه بین‌المللی و منطقه‌ای بود.
مهم‌تر از همه، همه نیروهای سیاسی در پارلمان و اپوزیسیون آن به‌ویژه نیروهای کمونیست و سکولار و چپ مخالف این کودتا بودند. چرا که مردم ترکیه عملا سانسور و اختناق و سرکوب‌ها، کشتارها و اعدام‌های سه کودتا را تجربه کرده‌اند. بنابراین، اکثریت مردم ترکیه با کودتا مخالفند. به‌علاوه کودتاچی‌ها در نخستین ساعات اقدام خود، نتوانستند رسانه‌های اصلی، سیاست‌مداران و نهادهایی چون پارلمان، کاخ ریاست جمهوری، دولت و… را تسخیر کنند.
در نتیجه، وقتی به‌خیابان ریختن مردم و رویارویی‌شان با کودتاچیان به‌حرکتی سیاسی-اجتماعی تبدیل شد، به‌ویژه مخالفت حزب دموکراتیک خلق‌ها با کودتا، فراخوانی برای ریختن مردم به‌خیابان‌ها و ایستادگی در برابر کودتا نداد.
بخش عمده ناکامی این حزب در انتخابات سال گذشته ناشی از ظهور حزب دموکراتیک خلق‌ها و آرایی در مناطق کردنشین بود که از صندوق حزب عدالت و توسعه به‌سوی این حزب نوظهور رفت کابوس بزرگی برای دولت و رییس جمهور ترکیه تبدیل شده است.
بدین ترتیب، رجب طیب اردوغان و دولت‌شان از این شب پرحادثه، ضعیف‌تر از پیش بیرون آمد و مخالفانش در جایگاه قوی‌‌تر از گذشته قرار گرفتند. این واقعه می‌تواند احتمالا زمینه را برای این که اردوغان از بلندپروازی‌های مالیخولیایی و طرح خود از جمله دست بکشد، طرحی که نظام سیاسی ترکیه را از پارلمانی به‌ریاستی تغییر دهد تا رییس جمهور در مقام قدرت اصلی اجرایی و قدرقدرت کشور قرار گیرد.
پیش‌تر نیز بحران در مناطق کردنشین و فرورفتن کشور در ناامنی و افت اقتصادی و تیرگی روابط خارجی چنان رجب طیب اردوغان را آماج انتقادات قرار داد که آرزویش در تغییر نظام سیاسی به‌محاق فرو رفت.
یکی از عواملی که اردوغان را آماج مخالفت و انتقاد قرار داده، سیاست خارجی اوست اما او اخیرا با آشتی با روسیه و اسرائیل گام‌هایی برای اصلاح سیاست خارجی‌اش آغاز کرده است تا بلکه بتواند به‌بهبود جایگاه بین‌المللی ترکیه بینجامد و هم اثر مثبت بر اقتصاد کشور بگذرد. حتی زمزمه‌هایی برای تغییر در سیاست‌های ترکیه در سوریه نیز به گوش می‌رسد.
در جمع‌بندی می‌توان تاکید کرد که این کودتای نافرجام علیه دولت حزب عدالت و توسعه و ریاست جمهوری رجب طیب اردوغان هشدار بزرگی است. چرا که رویدادهای نظامی صورت گرفته «حاکی از وجود اختلاف‌های عمیق» در حاکمیت و جامعه ترکیه است. در واقع این کودتا، نتیجه سیاست‌ها و طرح‌های خانمان‌برانداز داخلی و بین‌المللی اردوغان بوده است. اردوغان خود سردسته کودتاگران و سرکوبگران بر علیه آزادی بیان و اندیشه، تحمیل فقر و فلاکت و بیکاری بر جامعه، جنگ وحشیانه‌اش بر علیه مردم کرد و پ.ک.ک و در زندان نگه‌داشتن عبدالله اوجان رهبر مردم، هزاران زندانی سیاسی و… است.
اگرچه تنها گذر زمان و بررسی وقایع آینده نشان خواهد داد که چه دست‌هایی در پشت پرده این کودتا وجود داشته است اما با در نظر داشتن تجربه حوادث پارک گزی، پول‌شویی بانک‌ها و دست‌کم سه وزیر و فرزندان اردوغان برای حکومت اسلامی ایران، محاصره کوبانی در طول جنگ داعش علیه مردم آزاده این منطقه، تهدید دایمی روژاوا، کشتار مردم در اعتراضات بستن مرزهای کوبانی، بمب‌گذاری‌ها در میتینگ انتخاباتی حزب دموکراتیک خلق‌ها در دیاربکر، بمب‌گذاری در تجمع جوانان سوسیالیست در سوروچ، بمب‌گذاری در میتینگ صلح و دموکراسی حزب دموکراتیک خلق‌ها، اتحادیه‌های کارگری، سازمان‌های چپ در آنکارا و… می‌توان به‌این نتیجه رسید که اردوغان و دولت‌شان آینده خوبی ندارند و اعتراض جنبش‌های اجتماعی همچون جنبش کارگری، جنبش زنان، جنبش دانشجویی، روزنامه‌نگاران و روشنفکران مترقی، مبارزه همه نیروهایی که برای یک جامعه «خودمدیریتی دموکراتیک» در رد «دولت-ملت» تلاش می‌کنند مبارزه‌شان هم‌چنان با ابعاد وسیع‌تر و عمیق‌تر ادامه خواهد یافت!
