سید جعفر پیشه وری متولد ۱۲۷۲فردی سیاستمدار، روزنامه‌نگار و مبارز انقلابی ایرانی و همچنین نخست وزیر حکومت ملی و مؤسس فرقه دموکرات آزربایجان بود. پیشه وری از بنیانگذاران و عضو کمیتهٔ مرکزی حزب عدالت در باکو واز مؤسسین حزب کمونیست ایران در نخستین کنگره آن و دبیر مسؤول تشکیلات این حزب در تهران بوده است.
او در سال ۱۳۲۴ به تبریز رفت و با تنی چند از دیگر فعالان سیاسی آزربایجانی فرقه دموکرات آزربایجان را تأسیس و با انتشار بیانیه ای اعلام موجودیت کرد. اختیارات گسترده تر محلی از لحاظ اداری، تدریس زبان ترکی در مدارس در کنار زبان فارسی و اصلاحات ارضی و اقتصادی از جمله مهمترین خواسته‌هایی بود که در توضیح اهداف و خواسته‌های این تشکل جدید سیاسی عنوان شده بود.
پیشه وری میگوید: “ما همیشه گفته ایم و اکنون نیز صریحا می گوییم: ما بطور جدی به ایران و تمامیت ارضی آن علاقمندیم. اگر از طرفی خدشه ای به آن وارد شود شاید جدی تر و فداکارانه تر از ساکنان ایالتهای دیگر ایران – برای جلوگیری از آن (خدشه) اقدام خواهیم کرد. با این حال هرگز حاضر نیستیم از دفاع از ملت، زبان و آداب و رسوم و خصوصیتمان – بشرط آنکه کشورمان یعنی ایران را خدشه دار نکند- صرف نظر کنیم. اینجا چیزی که مغایر با قانون و حاکمیت خلقهای ایران باشد وجود ندارد. برعکس اگر ما خود را با دست خودمان اداره کنیم شاید این امر بتواند به تکامل و تعالی ایران رشد بیشتری دهد. نهضت ملی مان دیگر از چارچوب ملی خارج شده و مقام پیشاهنگی جنبش دموکراتیک ایران را احراز کرده است. اکنون دیگر عموم مردم ایران شروع به درک این موضوع و معنای حقیقی آن کرده اند.”
او در ۲۰ تیر ۱۳۲۶ در یک حادثه رانندگی درگذشت. از سیدجعفر پیشه وری مجسمه ای بزرگ سنگی بر دامنه کوهی در باکوساخته شده که جمله ای به فارسی و روسی بر کنار این مجسمه کنده شده با این عنوان که :” خوش ترین پایان برای کسی که خیالهای بزرگ در سر داشت”.
قاضی محمد، متولد۱۲۷۲، رهبر سیاسی حزب دموکرات کردستان و جمهوری مهاباد بود. این گروه خواهان دولت خودمختار کردستان در ایران بودند. در روز ۲ آبان ۱۳۲۴ خورشیدی بیانیه‌ای با امضای قاضی محمد و ۱۰۵ تن از سرشناسان کرد انتشار یافت و در روز دوم بهمن‌ماه سال ۱۳۲۴ ، دولت خودمختار کردستان اعلام موجودیت کرد و به مدت یازده ماه دولت خودمختار کردستان در ایران بر مهاباد و شهرهای اطراف حکومت نمود.اما سرانجام در حمله گسترده ارتش به مهاباد دولت خودمختار کردستان در سال ۱۳۲۶ شکست خورد.
قاضی محمد توسط حکومت پهلوی محاکمه و محکوم به اعدام شد و سرانجام در ۱۰ فروردین ۱۳۲۶ در صبح زود به دور از دیدگان مردم در شهر مهاباد به دار آویخته شد.
قیام قاضی محمّد به دلیل ماهیت متمایز و ویژگی سیاسی مدرن آن، مهمترین جنبش در تاریخ سیاسی ملت کرد به شمار می آید. بنیادی ترین ویژگی قیام قاضی محمّد که به استقرارجمهوری کردستان دراین مقطع تاریخی منجر شد، ماهیت دمکراتیک آن بود.
قاضی محمد حتی در واپسین دم نیز، به خاطر پاسداشت دمکراسی و حق رأی مردم، مرگ خود را نیز به آرای مردم سپرد تا مگر از نواندیشی و نوآوری اوگزندی به مردم نرسد و این، شاید ارزشی ترین ویژگی جمهوری کردستان وقاضی محمد می تواند باشد.
قاضی محمد میگوید:” من را خواهید کشت اما اطمینان داشته باشید فرزندان آینده‌ی کردستان، هر یک قاضی محمدی خواهند شد و پرچم دار حقیقتی خواهند گشت که من در راه آن جان باختم”.
قاضی محمد دروصیت نامه ی خود همچنین می‌نویسد:”اکنون به پذیره‌ی مرگ می‌روم به خاطر آن که نخواستم در روزهای سختی ملتم را تنها بگذارم و از خاک و میهن دست بردارم. من خدمت به ملت کرد را برگزیدم و تا آخرین دم نیز از پای نایستادم”.
جمهوری کردستان وحکومت آزربایجان علیرغم براندازی فیزیکی آن توسط حکومت داخلی، در درازمدت مشعلی شدند همیشه فروزان در دل این مردم، الگویی شدند برای مبارزان آن و نمادی شدند برای مبارزه‌ی ملتهایی که وجودشان را انکار می‌کردند؛ هر دو به مدرنترین نهاد سیاسی ـ ملی در عصر خود تبدیل شدند، آنهم نه بر پایه‌ی فردیت، آنطور که مبنای حکومت مداری در ایران وقت بود، بلکه بر مبنای یک اراده‌ی جمعی و برای نخستین بار به همت و ابتکار دو حزب و با برنامه‌ای مدرن؛ و به ما نشان داند که نه تنها می‌توان، بلکه باید یک حکومت ملی تشکیل داد، تا مکانیسمی سیاسی برای صیانت از مردم در مقابل نابودی فیزیکی، فرهنگی و انکار وجود آن بوجود آورد.
ما تاریخ دمکراسی خواهی این دو ملت بزرگ رامتعلق به کل جنبش آزادی‌خواهی و عدالت طلبی مردم ایران می‌دانیم و بر این باوریم که قاضی محمد و پیشه‌وری از رهروان آزادی نه تنها این دو خطه، بلکه کل ایران می باشند. یادشان گرامی و راهشان پررهرو…
