دوازده ژوئن، روز جهانی منع کار کودکان است؛ کودکانی که کودکی‌های‌شان در سر چهار‌راه‌ها یا در کارگاه‌های زیرزمینی ازبین می‌رود و هیچ فرصتی برای کودکی کردن ندارند. اگرچه در سالهای اخیر توجه زیادی به کار کودکان وجود داشته است، اما هنوز در جهان ۱۶۰ میلیون کودک همچنان به کارمشغول هستند (۱). کارهایی سخت و دشوار، با دستمزدی ناچیز، که درمقابل، کودکی‌شان را از آنها می‌دزدد و به رشد جسمی و ذهنی آنها، آسیب میرساند و آینده ای نامعلوم درانتظارشان است. ۶۳ میلیون نفر ازاین کودکان، دختر و ۹۷ میلیون نفراز آنها نیز کودک پسر هستند (۲).
کودکان کار، در واقع زاده شده از فقر هستند که به واسطه مشکلات اقتصادی یا فرهنگی، به خواست خود، خانواده یا توسط باند و مافیا به کار گرفته میشوند. پدیده کودکان خیابان، یکی از جدی‌ترین و مطرح ترین آسیب‌های اجتماعی است. این کودکان بیش از ۱۰ ساعت را در خیابان های پرخطر شهر می‌گذرانند و با انواع آدمهای مختلف که اغلب بی سواد، معتاد یا خشن و بزه کار هستند، روبرو میشوند. این کودکان مجبور به کار درشرایط خطرناک می شوند که منجر به سوء استفاده بی پایان جسمی، جنسی، روحی واجتماعی و آزار و اذیت آنان از سوی شماری از کارفرمایان می شود (۳-۵). سوء تغذیه به عنوان شایع ترین مشکل کودکان کار، جدی ترین عامل مخرب رشد ذهنی و جسمی آنهاست. عفونت‌های ریوی و مشکلات پوستی نیز خیلی زود به سراغ کودکان زباله‌گرد می‌آید. کودکان بارکش خیلی زود به آرتروز، دیسک کمر و اختلالات رشد دچارمی‌شوند (۶،۷). چهارونیم درصد کودکان کاربه دلیل سوءاستفاده‌ی جنسی به ویروس ایدز مبتلا هستند (۵).
از هر چهار کودک هنوز یک نفر از تحصیل محروم، به غذا، حفاظت یا مراقبت های بهداشتی دسترسی ندارد. میلیون ها کودک در جهان هنوز از کودکی محروم بوده و هر روز به عنوان برده مورد استثمار، اذیت و آزار قرار می گیرند، کودکانی که در مناطق جنگی زندگی کرده و از خانه های خود رانده می شوند و یا کودکانی که در دام باندهای قاچاق مواد مخدر و… گرفتار میشوند (۸). گذار از دوران کودکی و نوجوانی و ورود به دنیای بزرگسالی، سرآغاز دور جدیدی از مشکلات این کودکان است. کسانی که برای کسب درآمد، مدیریت زندگی و حضور در اجتماع هیچ آموزشی ندیده اند، با انبوهی از مشکلات جدیدی روبرو خواهند شد. مطالعات جرم‌شناسی نشان می‌دهد اغلب مجرمان و بزه‌کاران، در خانواده های نابسامان و در اثر فقرمجبور به کارکردن در محیط های جرم زا بوده اند (۹،۱۰). بطور اخص کودکانی که مورد سوءاستفاده جنسی قرار میگیرند میزان اضطراب و پرخاشگری در آنان مضاعف بوده و عواقب منفی کوتاه مدت و بلند مدت را روی آنان باقی میگذارد (۱۱).
هرچند سالیان زیادی از تصویب امضای پیمان نامه حقوق کودک و کنوانسیون ۱۸۲ مبنی بر محو بدترین اشکال کار کودک و پایان دادن به استثمار کودکان و اقدامات ملی کشورها از جمله دولت ایران در این زمینه شده‌اند، میگذرد، و با توجه به اینکه در این زمینه خلأ قانونی وجود ندارد و سازمان بهزیستی مسئولیت جمع‌آوری کودکان کار و خیابانی با همکاری سایر دستگاه‌ها را دارد، به نظر میرسد که هیچ کدام از سازمان‌های متولی این امر به وظایف قانونی خود عمل نکرده و این کودکان همچنان در میدان آسیب‌های اجتماعی بین این نهاد ها رد و بدل میشوند، و علیرغم منع بهره‌کشی از کودکان زیر ۱۵ سال (۵،۱۲)، این کودکان در کارهای مختلف ازجمله زباله گردی، بارکشی، گدایی، دستفروشی، شیشه پاک کردن خودروها و در کارگاه های مخفی مورد استثمار قرار میگیرند. البته لازم به تذکر است که در هیچ بند و ماده‌ای از لایحه برنامه هفتم توسعه خبری از برنامه‌های کاهش کار کودک وجود ندارد (۱۳)، هر چند در بند هـ ماده ۸۰ قانون برنامه ششم توسعه تأکید شده است سازمان بهزیستی مسئولیت دارد برای جمع‌آوری کودکان کار و خیابانی با همکاری سایر دستگاه‌ها اقدامات لازم را انجام دهد (۱۴).
در ایران آمار دقیقی از کودکان کار در دست نیست، برای مثال طبق آمار ارائه شده از سوی مجلس، بین سه تا هفت میلیون کودک کار در کشور وجود دارد. این در حالیست که آمارهای دیگر (پیش‌بینی‌های سازمان بهزیستی در سال ۱۴۰۱) رقمی حدود ۱۲۰ هزار کودک کار در کشور را نشان می‌دهد که در خیابان‌ها مشغول به کار هستند. که حدود ۱۴ هزار و ۵۰۰ نفر درسال ۱۴۰۰، شناسایی شدند که حدود ۱۰ هزار و ۵۰۰ نفر از آنها از خدمات سازمان بهزیستی استفاده میکنند (۸،۱۵). گذشته از صحت یا سقم این آمار، مسئله، کودکان کار است که با وجود دستگاه‌های مربوطه درحوزه سامان‌دهی این کودکان و قوانین موجود مرتبط با آن، همچنان وجود داشته و هر روز با توجه به رشد فقردرجامعه بردامنه وابعاد آن هم افزوده میشود. یکی ازدلایلی که درایران آمار درحوزه کودکان کار متناقض و دقیق نیست، تعاریف مختلفی است که ازکودکان کار داده میشود. محل کارکودکان کار، الزامأ در خیابان نیست (۱۶). آنها درباربری‌ها، دامداری و فروشگاه‌ها، خیاطی‌ها، آجرپزی‌ها، خانه‌ها، کارهای زیرزمینی و مواردی از این دست، که درخیابان نیست، ازسنین کودکی کار میکنند.
بر خلاف تلاش و تبلیغ کسانی که تصویری مافیایی از کودکان کارمیدهند، حدود ۹۰ درصد این کودکان، دارای خانواده بوده و با آنها زندگی میکنند (۱۷)، خانواده‌هایی که درگیرآسیب‌های گوناگون اجتماعی، همچون حاشیه‌نشینی، فقر، بیکاری، مشکلات حاد معیشتی، اعتیاد، خشونت و تجاوزهستند. از طرف دیگرسیاستهای غلط حکومت در رابطه با جوانی جمعیت و کودک‌همسری و خانواده‌هایی که دختران را درکودکی، مجبور به ازدواج با افرادی فاقد هرگونه صلاحیت می‌کند. این قربانیانِ کودک‌همسری، جدا از تحمل تلخی‌ها و مشکلات بی‌شمار، هیچ مهارتی برای ایفای نقش همسری و مادری ندارند. کودکان طلاق و یا خانواده‌هایی که عمدتا ناآگاه و ناتوان در انجام مسئولیت‌های سنگین پدری و مادری هستند ازدلایل دیگررشد کودکان کارخیابانی است (۱۸) .
درسال ۱۴۰۱ دست‌کم ۴ هزار کودک در کشور به کار گردآوری زباله مشغول و ۸۰ درصد کودکان کار اتباع خارجی و فاقد هویت شناسنامه‌ای معلوم هستند (۱۹). کودکان کار گردآوری زباله به طور مداوم در معرض مواد خطرناک، مواد و عوامل بیماری زا، وهمچنین درمعرض زباله های جدید، پیچیده و خطرناک، مانند زباله‌های الکترونیکی هستند. بخشی دیگر از کودکان کار در شرق کردستان برای امرار معاش خانواده به کولبری روی آورده‌اند (۲۰). آمارهای منتشر شده از سوی مرکز آمار ایران و اسناد سازمان حقوق بشری هه‌نگاو؛ طی ماه آبان ۱۴۰۲ حداقل ۱۰ کودک کولبردرحین کولبری در مرزهای کردستان مجروح شده‌اند که بالاترین آمار طی سالهای اخیر بوده است (۲۱،۲۲). هر کودکی حق برخورداری از بهداشت، آموزش و حمایت را دارد و هر جامعه ای در گسترش فرصت های زندگی کودکان سهم دارد. با این حال، در سرتاسر جهان، میلیون‌ها کودک به هیچ دلیلی جز کشور، جنسیت یا شرایطی که در آن متولد شده‌اند، از شانس منصفانه محروم هستند. ایجاد حق هویت برای کودکان، صدور کارت شناسایی و اجازه تحصیل درمدارس ازمهم‌ترین وظیفه دولت در خصوص این کودکان است.
علیرغم تمایل بازار به استفاده از کاراین کودکان به دلیل ارزان بودن نیروی کار آنان، فقر و مشکلات اقتصادی علت اصلی بوجود آمدن کودکان کارهستند و بدون شک با توجه به رشد فقر در جامعه ، آمار کودکان کاردر کشور افزایش خواهد یافت. بر این اساس مهمترین راه حل این معضل اجتماعی ریشه کن کردن فقروتعمیم عدالت اجتماعی است. تضمین اجرای قانون کاردررابطه با بهره‌کشی ازکودکان زیر ۱۸ سال و روشن بودن وظایف قانونی دستگاه‌های ذیربط دراین حوزه، بالا بردن سن ازدواج ولغو قانون جوانی جمعیت از دیگر راه حل های مهم در این رابطه هستند.
منابع:
- World Day Against Child Labour | United Nations
- Child Labour | International Labour Organization (ilo.org)
- دکتر مینو محرز رئیس مرکز تحقیقات ایدز ایران: کودکانِ کار نه با زباله‌گردی بلکه با تجاوز جنسی به ایدز مبتلا میشوند | خبرگاه(isdparty.com)
- روزنامه همدلی | شماره ۲۴۳۴ | دوشنبه ۲۱ خرداد ۱۴۰۳ | صفحه ۱ (hamdelidaily.ir)
- زندگی کودک کار؛ از آزار جنسی تا مرگ در خیابان | آسو (aasoo.org)
- سه چهارم کودکان کار در معرض سوء تغذیه قرار دارند / کودکان کار افغانستانی بخشی از آینده ایران هستند + صوت (rokna.net)
- کودک کار کیست؟ (ark-safety.com)
- دستگاه‌های مسئول «کودکان کار» پای کار نیستند – مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه (iran-bssc.ir)
- تحلیل جرم‌شناختی عوامل بزهکاری اطفال و نوجوانان شهرستان ارومیه در بازه زمانی ۱۳۹۰-۱۳۹۴ (sdil.ac.ir)
- فرارو | جرم‌آموزی کودکان کار در خیابان (fararu.com)
- article-1-163-fa.pdf (jpen.ir)
- اشنایی با مقررات به کارگیری کودکان – بنیاد وکلا (bonyadvokala.com)
- غفلت برنامه هفتم توسعه از کودکانی که کار میکنند (ecoiran.com)
- دستگاه‌های مسئول «کودکان کار» پای کار نیستند (javanonline.ir)
- ۱۲۰ هزار کودک کار در کشور وجود دارد (etemadonline.com)
- کودکان کار فقط در خیابان‌ها نیستند/حمایت‌ها باید شامل تمام گروههای کودکان کار شود – ایرنا (irna.ir)
- کودکان کار، قربانیان فقر و تنگدستی (eghtesad-kalan.com)
- طلاق و بیکاری عامل کار کودکان خیابانی است – خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency
- ۸۰ درصد کودکان کار از اتباع خارجی و فاقد هویت هستند – ایمنا (imna.ir)
- شناسایی۴۶۰۰ کودک زباله‌گرد در تهران/ عدم آموزش خودمراقبتی و آسیب جنسی به کودکان/ بازماندگی از تحصیل در سیستان و بلوچستان و گلستان (asriran.com)
- یاد کودکان کولبر که برای همیشه کودک ماندند (sharghdaily.com)
- زخمی شدن ۱۰ کودک کولبر در ماه آبان ۱۴۰۲؛ قربانی شدن کودکان در این ماه از آمار سالیانه در دهه گذشته بیشتر است(hengaw.net)
