محرم و یا عاشورا برای من ریشه در جوانیم دارد. آن زمان هنوز مذهب مثل امروز این گونه به سیاست آلوده نشده بود، و من جوان با توجه به اعتقادخاص خودم، چه در شب های عاشورا و محرم و سینه زنی و واحد و چه همراه بودن با علم و جریده، برای جمع کردن نقل و شرینی و یا چند شاهی برای خرید بلیط سینما شل کن (سینما شهزاد).
اما امروز عاشورا و تعزیه و این داروکتل ها رنگ و بوی دیگری دارد؛ دیگر آن اعتقاد و آن… سابق را ندارد، آلوده به سیاست شده و اکثر دست اندرکاران همه مساله از این نگاه می بیند.
در گذشته مراسم عاشورا و تعزیه و یا سینەزنی، یک اعتقاد بود و نه وسیله برای…
گرچه، استثناهائی هم بود ولی متاسفانه امروز همان استثناها قاعده شده، و رنگ و بوی دیگری بخود گرفته و حتی از اعتقاد و یا… فراتر رفته.
اما نگاه اجمالی بر تعریه ونوحه خوانی و موسیقی:
بر اساس تحقیقات و پژوهشهای تاریخی تعزیه خوانی و شبیه خوانی از عهد باستان در ایران مرسوم بوده و ایرانیان از عهد کهن با نمایش آیین های مذهبی زمینه و بستر شکل گیری تعزیه در دوره های بعد را مهیاکرده اند مهمترین و اصلی ترین آئین های باستانی «مصایب میترا» و «سوگ سیاوش» بوده است ایرانیان مهرپرست به هنگام برگزاری مناسک آیینی خود واقعه «مصایب میترا»را نیز به نمایش در می آوردند. در این نمایش چند تن از نقش آفرینان صورتکهایی بر چهره خود می زدند و روی سکویی که پیروان آیین مهری برای نیایش های مذهبی ساخته بودند، می رفتند وهمراه نمایش، واقعه مصایب مهر را نشان می دادند و همچنین در سال مرگ سیاوش ،مردم بخارا همراه آیین سوگواری سیاوش شهادت اورا نمایش می دادند. در این نمایش، شبیه سیاوش را می ساختند و در عماری یا محملی می گذاشتند. این عماری یا محملی را که چهار سویش باز بود روی دوش می گرفتند و مویه کنان و سینه زنان در گذرگاه ها می گرداندند.
ایرانیان شیعه نیز در ساختن تعزیه وبه نمایش درآوردن واقعه های کربلا وحدیث مصایب سیدالشهداء به سنت نمایشهای آیینی ایرانیان قدیم و شیوه اجرای مناسک و آیینهای آنان و پاره ای از عناصر اسطوره ای و حماسی سازنده نمایشهای آیینی نظر داشته اند. یکی از نویسندگان مصری معتقد است که ایرانیان با پیش زمینه هنر تیاتر که در جامعه شان داشتند توانستند از شهادت حضرت امام حسین (ع) و اصحابش درامهای مذهبی بیافرینند در صورتی که عربها هیچگاه به این اندیشه نیفتادند که از این وقایع بهره بگیرند، زیرا در میانشان هنر نمایش، سنت نبود.
اوج و نماد تعزیه در ایران بر بنیاد وقایع کربلا یعنی نبرد اولیاء با اشقیا و شهادت مظلومانه امام حسین (ع) در یک نمایش ماواگرفته و به صورت تعزیه جلوه گر شده است:
تعزیه در لغت به معنای سوگواری و برپاشدن مراسم عزاداری به یادبوددرگذشتگان است.
تعزیه در اصل و در زبان عرب به معنای تسلادادن به مصیبت دیدگان و پرسش از خویشاوندان مرده و دعوت آنان به صبر و شکیبایی است و تقریباً معادل و هم معنا با کلمه «تسلیت» است تعزیه یا تعزیت از لحاظ دستوری مصدر فعل متعدی (از باب تفعله و تفعیل) از ماده «عزا»ست و «غزا» مصدر لازم آن و به معنای صبر و شکیبایی و آرامش یافتن است. هر دو کلمه عزا و تعزیه از نظر دستوری و معنایی مانند بسیاری دیگر از کلمات عربی فارسی شده تحول یافته اند. کلمه تعزیه که مصدر فعل متعدی بود، به دو صورت متعدی و لازم یعنی تسلیت گفتن و سوگواری هر دو بکار رفت.
تعزیه در اصطلاح به نوعی نمایش آیینی و مذهبی بر اساس واقعه کربلا و شهادت امامان معصوم (ع) و وقایع دیگر مذهبی و قصه ها و داستانهای تاریخی و اساطیری و عامیانه اطلاق می شود. بعدها نویسندگان کلمه مفرد «شبیه» را هم به مجلس تعزیه و هم به تعزیه خوان اطلاق کردند. همچنین برخی از فضلا و علمای مذهبی با توجه به نمایشی بودن تعزیه و صحنه آرایی آن، اصطلاح «تعبیه» را نیز به کار بردند و به اصطلاحهای تشبیه و شبیه افزودند.
گرچه نمایش یا آئین تعریه یکی از هنرهای ارزنده و قدیم ایران است. اما تعزیه از آغاز دوره قاجار در ایران رواج پیدا کرد. ناصرالدین شاه به آن توجه بسیار می کرد تا جائی که این برنامه بعنوان یکی از کارهای تجمل و شکوه ناصری مهم شد. به سبب همین علاقه و توجه در کنار اندرون شاهی، تکیه دولت ساختند و اکثر شاهزادگان هم به پیروی از شاه مجالس تعزیه راه انداختنند و رفته رفته در هر محله و کوی و گذر پایتخت تکیه هائی ساخته شد که مخارج آن را ساکنان محله می دادند. در آن زمان مراسم شبیه خوانی و یا تعزیه رسم و رسوم خاصی داشت و مثل امروز نبود و با تجمل خاصی برگزار می شد و هریک از اعضای شبیه خانی نقش بخصوصی را ایفا می کردند. کارگردان و یا مدیر تعزیه را معین البکاء می گفتند. معین البکاء نقش هر یک از شبیه خوان ها را تعین می کرد و اشعاری و یا نوشته ای که برای آن برنامه تهیه کرده بود که در نمایش و یا تعزیه بخوانند به آنها می داد. از طرفی هرنقش، آوازی و آهنگی مخصوص به خود داشت.
دسته های عزاداری
در ابتدا دسته ها و جماعت عزادار در کوچه ها و بازارها راه می افتادند و با سینه زدن و نوحه خواندن و نواختن سنج و برخی از سازهای ساده موسیقی و حمل علم و علامت و امثال آن و نیز همسویی و هماوازی در خواندن نوحه، فاجعه کربلا را یادآوری می کردند.
برگزاری اینگونه مراسم و تظاهرات مذهبی، چنان که می دانیم از دوران بوئیان وحتی پیش از آن در ایران معمول شده بود، لیکن در دوره صفویان صورت منظم تری پیدا کرد و با آداب و رسوم و تشریفات بیشتر و باشکوه تری برگزاری می شد. این دسته ها پس از مدتی راه پیمایی وقتی به چهارسوها و میدانها می رسیدند، لحظاتی می ایستادند و نوحه خوان هر دسته به جای خواندن اشعار ضربی و نیم ضربی (خواندن اشعارسینه زنی)، چنان که امروزه نیز معمول است، مرثیه و قطعه شعری می خواند. اشعار مرثیه گاهی به زبان اول شخص و بیان مستقیم بود و گاه به زبان نقل و روایات و غیر مستقیم. سرانجام دسته ها و سوگواران به صحن مسجد یا امامزاده و یا تکیه و میدانی می رفتند و در آنجا به روضه خوانی و ذکر مصیبت می پرداختند.
اما نگاه و نظر کارشناسان در رابط با موسیقی و مذهب و ریشه های آن:
محسن شریفیان نوازتو و پژوهشگر اهل بوشهر.
بوشهر برای قرن‌ها بندری بوده که با دیگر نقاط جهان مراوده تجاری و فرهنگی داشت است، «فرهنگ بوشهر در طول تاریخ تحت تاثیر موسیقی اقوام و ملت‌های مختلف جهان قرار گرفته و البته به مرور هر چه را وارد کرده، بومی ساخته است. آوا‌ها و نواهای آیینهای سوگواری محرم این منطقه هم از این دایره خارج نیستند و ریشه در موسیقی آفریقا و هند دارند.» او می‌افزاید: «برای مثال، «راک هندی» که یک شیوه نوحه خوانی است. از سوی دریانوردانی چون ناخدا عباس دریانورد از شبه قاره به بوشهر منتقل شد و با فرهنگ ایرانی و شیعی در هم آمیخت.» ملودی و حتی بخشی از کلام نوحه‌های عاشورایی بوشهر از هند به ما رسیده است.»
باز هم ادامه می دهد.
باره ویژگی‌های نوا‌ها و نوحه‌های محرمی بوشهر می‌گوید: «صداقت، سادگی، هیجان، ریتم و تمپوی تند و وجه حماسی موسیقی محرم در این منطقه، آن را از نغمه‌های سوگوارانه در دیگر نقاط کشور متمایز می‌کند که برای همین طرفداران وعلاقمندان زیادی در تمام ایران دارد.»
شهرها و استان های همجوار در کشور ما در طول تاریخ همواره با هم مراوده داشته اند و با تاثیر و تاثر از یکدیگر در مجموع فرهنگی را پدید آورده اند که از آن به نام فرهنگ ایرانی یاد می شود. به همین دلیل بین نمود های هنری استان های همجوار در کشور همسانی های زیادی قابل تشخیص است. اما در مورد استان هرمزگان و بندرعباس باید تاکید کنم که شکل زیست تاریخی بندرعباس و بوشهر شباهت های زیادی با هم داشته است و برای نمونه هر دو شهر به عنوان بندرهای تجاری ایران، دروازه ورود خارجی ها بوده اند. از سوی دیگر زندگی مردم هر دو شهر در گذشته به ماهیگیری و تجارت دریایی وابسته بوده است ، همه این ها عواملی است که مشابهت های فراوانی بین موسیقی بومی رایج در این دو شهر پدید می آورد
نویسنده کتاب «اهل ماتم» با وجود تایید نقش رسانه‌های دیداری و شنیداری در گسترش موسیقی سوگ بوشهر در تمام ایران، هشدار می‌دهد: «آنچه نغمه‌های سوگ وارانه بوشهری را تهدید می‌کند، از دل خود این شهر بر می‌آید. چند سالی است که به بهانه پر محتوا شدن کلام نوحه‌ها، اشعار تازه‌ای خوانده می‌شوند که در سنت‌های منطقه ریشه ندارند. اگر نوآوری بر پایه اصالت نباشد، به این فرهنگ موسیقایی زیان می‌رساند.»
متین رضوان پور: خواننده و پژوهشگر، دیگر درمصاحبه ای با هنرآنلاین، در این رابطه چنین می گوید:
موسیقیدان‌ها به سه دسته تقسیم شدند که دسته اول تصمیم گرفتند دیگر فعالیت نکنند و دسته دوم به دربار پادشاهان همجوار مانند هنر رفتند. همچنین دسته سوم الهان موسیقی را در قالب اشعار مذهبی اجرا می‌کردند و در نتیجه آواز تبدیل به مداحی، تعزیه خوانی در وصف ائمه اطهار شد.
رضوان پور خاطرنشان کرد: همچنین تصنیف تبدیل به نوحه خوانی و سینه زنی‌های مذهبی شد که این شیوه به حفظ موسیقی ایرانی کمک کرد به همین دلیل موسیقی ایرانی سمت و سوی مذهبی به خود گرفت که تا به امروز ادامه پیدا کرده است.
این پژوهشگر موسیقی در ادامه می افزاید: بسیاری از پژوهش‌گران موسیقی به دنبال ریشه‌یابی الهان موسیقی هستند که به مرور زمان شاهد این بودیم که این موضوع ریشه تاریخی دارد و در مناطق مختلف ایران به نمونه‌های جالبی برخورد کردیم.
متین رضوان پور گفت: به طور کلی موسیقی دستگاهی ایران قدمت زیادی دارد و آوازهای زرتشتی در دستگاه‌های نوا و سه گاه بیانگر این موضوع است که نشان می‌دهد موسیقی دستگاهی ما برگرفته از موسیقی مذهبی نیست، بلکه موسیقی مذهبی توانسته است موسیقی دستگاهی ایرانی را حفظ کند.
این پژوهشگر در ادامه با اشاره به اینکه هر منطقه‌ای موسیقی مذهبی خاص خودش را دارد، تاکید می کند: مراسم مختلف از جمله تعزیه خوانی، نوحه خوانی براساس آداب و رسوم هر قوم خوانده می‌شود،
این پژوهشگر موسیقی در ادامه می گوید: بسیاری از نوحه‌خوانان امروز از مسیر اصلی خود دور شده‌اند و افرادی که به شیوه سنتی نوحه خوانی می‌کنند در حاشیه هستند. همچنین مراسم مذهبی به شیوه گذشته اجرا نمی‌شود.
